O‘zbeкiston respubliкasi

Morfologik tamoyil
da tildagi morfemalar nutqda qanday aytilishi 
yoki eshitilishidan qat‘i nazar, asl holicha yoziladi. Hozirgi o‗zbek 
orfografiyasida 
morfologik 
tamoyil 
asosiy 
va 
yetakchi 
tamoyillardandir. Masalan, 
aytdi 
so‗zidagi 
-di 
shakli
-ti 
tarzida 
eshitiladi: 
aytti; aytgan 
so‗zidagi 
-gan 
shakli 
-kan 
tarzida eshitiladi: 
aytkan; aytgin 
so‗zidagi 
-gin 
shakli 
-kin 
tarzida eshitiladi: 
aytkin. 
Lekin ular morfologik tamoyilga ko‗ra aslicha (
aytdi, aytgan, aytgin
) 
yoziladi. 
Bunday misollarni ko‗plab keltirish mumkin. Masalan, 

---

81 
Aytilishi 
To‘g‘ri yozilishi 
uchchovi 
uchovi 
(vatan) hissi 
(vatan) hisi 
taqazo etmoq 
taqozo etmoq 
tadbiqchi 
tatbiqchi 
momilali 
muomalali 
tarbuzfurush 
tarvuzfurush 
kuchukbachcha 
kuchukvachcha 
kulguli 
kulgili 
Tarixiy-an’anaviy tamoyil
da 
ko‗pgina so‗z va iboralarning nutqiy 
vaziyat taqozosiga ko‗ra hozirgi talaffuz me‘yoriga mos kelmaydigan 
tarixiy shaklida yozilishidir. Masalan, hozirgi o‗zbek tilida: 
-buyruq-istak maylining -
gin 
shakli o‗rnida -
gil, -g„il 
shakllari: 
aytgil, urmagil; 
-
gani 
maqsad ravishdoshining -
gali, -kali, -qali, -g„ali 
shakllari: 
aytgali, kuydirg„ali
; 
-dan 
chiqish kelishigi o‗rnida 
–din 
shakli: 
ayriliqdin; 
-mi 
yuklamasining -
mu 
shakli: 
kelarmu
; 
-dir 
kesimlik shaklining –
dur 
ko‗rinishi: 
Mavlono saroyga 
qaytibdur 
va h. 
Farqlash tamoyili 
nutqimizdagi shakli va talaffuzi bir-biriga 
yaqin so‗z va morfemalarni yozuvda farqlashni talab etadigan yozuv 
qoidasi. Masalan, 
otli – otlik, to„nli – to„nlik, paltoli – paltolik, 
yondosh – yondash, qism – qisim, rosa – raso, tanbur – tambur 
va h.k. 
Shakliy tamoyil
da 
boshqa tillardan olingan so‗zlarni aynan o‗sha 
tildagi kabi yozish nazarda tutiladi. O‗zbek tili leksikasida arab, fors- 
tojik, rus, ingliz, fransuz tillaridan o‗zlashgan qator so‗zlar mavjudki, 
ularning aksariyati o‗zlari mansub tildagi etimologiyasi saqlab 
qolingan holda yoziladi. Masalan, 
muallim – ma:lim, maorif – mo:rif, 
saodat – so:dat, Muhiddin – Mo„ydin, go„sht – go„sh, baxt – bax, fikr 
– fikir, hukm – hukum, stol – ustal, stansiya – istansa, fleshkart– 
fleshka 
va h.k. 
Orfografiyaning ko‗rib o‗tilgan yozuv qoidalaridan fonetik va 
morfologik tamoyil o‗zbek tilidagi so‗z va qo‗shimcha birikuvi 
natijasidagi fonetik hodisalarni, tarixiy-an‘anaviy va farqlash 
tamoyillari ba‘zi so‗zni va 
qo‗shimchani qanday yozishni 
me‘yorlashtirsa, shakliy yozuv faqat boshqa tillardan o‗zlashgan 
so‗zni qanday yozishni o‗rgatadi. Lekin ayni vaqtda ko‗rib o‗tilgan 

---

82 
yozuv qoidalari orasida o‗zaro bog‗liqlik mavjud, ular bir-birini 
to‗ldirish uchun xizmat qiladi. 
MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1.
Grafika qanday ma‘noni anglatadi? 
2.
Yozuvning 
tilga 
nisbatan 
chegaralanganligini 
qanday 
izohlaysiz? 
3.
Og‗zaki nutqning yozma nutqqa nisbatan qanday afzalligi bor? 
4.
Yozuvning o‗ziga xos qanday xarakterli belgilari qaysilar? 
5.
Nutq shakllarini izohlang. 
6.
Yozuvning o‗ziga xos tarixiy ahamiyati nimada? 
7.
O‗zbek xalqi qanday yozuvlardan foydalangan? 
8.
O‗rxun-Yenisey yozuvi xususida nimalarni bilasiz? 
9.
Qadimgi uyg‗ur yozuvi qaysi davrlarni o‗z ichiga oladi? 
10.
Nima sababdan 1929-yildan o‗zbek yozuvi lotinlashtirildi? 
11.
Bugungi o‗zbek imlosi qanday yozuv tamoyillariga tayanadi? 
12.
Qanday eshitilsa, shunday yoziladigan tamoyilni sharhlang. 
13.Morfologik yozuv qanday qoidaga bo‗ysunadi? 
14.Tarixiy-an‘anaviy yozuv qoidalari qaysilar? 
15.Farqlash tamoyili nima? 
16.So‗zning asl etimologik yoki grafik holatini saqlab qolish 
qaysi tamoyilga xos?