O‘zbeкiston respubliкasi

turc-turk 
so‗zini 
o‗qib, mazkur yodgorlik turkiy xalqlarga tegishli degan xulosaga 
keldi. 1893-yilning 25-noyabrida deyarli barcha harflarni aniqlab 
yodgorliklarning «siri»ni ochdi. Bu orada akademik V.V.Radlov ham 
15 ga yaqin harfni aniqlab ulgurgan edi. 
V.V.Radlov o‗zining va V.Tomsenning kashfiyotiga tayanib, 
O‗rxun daryosi atrofidan topilgan bir necha yodgorliklar matnini 
birinchi bo‗lib tarjima qildi. 
Xullas, V.Tomsen ikki so‗zni oldin o‗qigan bo‗lsa-da, ayni bir 
vaqtda rus olimi V.V.Radlovning ham bu yozuvni o‗qishda xizmati 
kattadir. Shunga ko‗ra, ushbu yozuvni birinchi bo‗lib o‗qish va 
izohlab berishda har ikki olimning xizmatlari ham bir xil baholanadi. 
Кeyinchalik 
O‗rxun-Yenisey 
yozuvining 
yangi-yangi 
yodgorliklari topildi, o‗rganildi va aniqlandi. 
Umuman, 
O‗rxun-Yenisey 
yodgorliklarini 
tekshirish 
va 
o‗rganishda V.Tomsen, V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, A.Geykel, 
S.E.Malov kabilarning xizmatlari ulkan. Hozirgi vaqtda ularning 
ishini yangidan yetishib chiqqan rus va milliy respublika olimlari 
muvaffaqiyat bilan davom ettirishmoqda. 
O‗rxun-Yenisey yodgorliklariga xos ayrim leksik birlik va 
grammatik shaklni hozirgi o‗zbek, uyg‗ur, ozarbayjon, qirg‗iz, qozoq, 
turkman, qoraqalpoq, tatar, boshqird, qorachoy, bolqar va boshqa 
turkiy tillarda uchratish mumkin. Shunga ko‗ra, S.E.Malov 
ta‘kidlaganidek, bu yodgorliklar ko‗pchilik turkiy tillar tarixini 
o‗rganishda mushtarak bir manba sifatida muhim. 
Qisqasi, O‗rxun-Yenisey yozuvi turkiy xalqlarning eng katta 
madaniy yodgorliklaridan. Ayni vaqtda ushbu yozuv 
turkiy 
xalqlarning jahon xalqlari orasida eng qadimiy va yetuk madaniyatga 
ega bo‗lganligidan dalolat beradi. 
VI–VII asrdan boshlab turkiy xalqlar va mo‗g‗ullarda uyg‗ur 
alfaviti qo‗llangan. Akademik V.V.Radlovning ta‘kidlashicha, bu 
alfavit turkiy xalqlar orasida ancha keng ishlatilgan. XIV–XV asrlarda 
yaratilgan «Baxtiyornoma», «Me‘rojnoma», «Tazkirayi avliyo» kabi 

---

79 
asarlar uyg‗ur yozuvida ko‗chirilgan. Hatto 1469-yilda tuzilgan Umar 
Shayx yorlig‗i uyg‗urcha yozilgan. 
Qadimgi uyg‗ur yozuvi bilan ish ko‗rish ayrim yozma adabiy 
tillarga ham o‗z ta‘sirini o‗tkazdi va sezilarli iz qoldirdi. Masalan, 
qadimgi uyg‗ur tiliga xos bo‗lgan bir qancha morfologik, leksik, 
fonetik unsurlarni mir Alisher Navoiy yashab, ijod etgan davrgacha 
yaratilgan barcha yozma manbalarda uchratamiz. 
VII–VIII asrlarda O‗rta Osiyo arablar tomonidan bosib olingach 
o‗zbek xalqi ham ―Qur‘on‖ tili sifatida arab yozuvi bilan ish ko‗ra 
boshladi. Shuning uchun bu davrdan boshlab, o‗zbek olimlarining 
deyarli barcha asarlari, asosan, arab alifbosida yozilgan. 
Arab yozuvi o‗zbek tili xususiyatlariga ko‗p jihatdan muvofiq 
kelmaydi. Arab alifbosi, yozilishi jihatidan murakkab bo‗lishi bilan 
birga, u o‗zbek tilining maxsus tovushlarini ifoda eta olmas edi. Arab 
yozuvidan o‗zbek xalqi doimiy yozuv sifatida foydalana olmasligini 
o‗z vaqtida anglab yetgan ayrim mutaxassislar munosabat bildirdilar, 
amaliy faoliyatga o‗tdilar. Masalan, Zahiriddin Muhammad Bobur 
o‗zining «Xatti Bobur» yozuvini yaratdi, lekin bunday ilg‗or tadbirlar 
o‗sha zamonda amalga oshmay, e‘tiborsiz qolib ketdi. 
Arab yozuvi Oktabr to‗ntarishidan keyin ham bir necha yillar 
davomida amalda bo‗ldi. Biroq arab yozuvi, ayniqsa, madaniyatning 
talablariga to‗la javob bera olmay qoldi. Xalqni tez orada yoppasiga 
savodli qilish, ilmiy, badiiy, siyosiy adabiyotlarni ko‗plab chop etish, 
gazeta, jurnallarni xalq orasiga tezda tarqatish ishiga to‗sqinlik qila 
boshladi. Shuning uchun ham 1929-yildan boshlab jadid ziyolilarining 
sa‘y-harakatlari bilan o‗zbek yozuvi lotinlashtirilgan alfavitga 
ko‗chirildi. Bu hodisa o‗zbek xalqining ijtimoiy-siyosiy va madaniy 
hayotida tub burilish yasadi. Lotin yozuvi turkiy tillardagi tovushlar 
xususiyatini, xususan, ularga xos fonetik hodisalarni berishda, 
umuman, o‗rganishda ham, o‗rgatishda ham arab yozuviga nisbatan 
qator qulayliklarga ega edi. Xalqimiz lotin alfavitidan 1940-yilgacha 
foydalandi. Sovetlarning 1940-yilda sobiq sho‗ro hududida yoppasiga 
kirill alifbosiga o‗tish qarori qabul qilindi. O‗zbekistonda ham kirill 
yozuvi joriy qilindi va rasman undan 1991-yilgacha foydalandik. 
1993-yil O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi lotin alifbosini 
milliy yozuv sifatida qabul qilishga va bu yozuvga o‗tishga qaror 
qildi. Lotin alifbosi o‗zbek xalqi mustaqilligining bir belgisi sifatida 
namoyon bo‗ldi. 

---

80