O‘zbeкiston respubliкasi

Harakat nomi shakli va uning turlari. 
O‗zbek tilshunosligida 
harakat nomi shakli sifatida quyidagi ko‗rsatkichlar farqlanadi: 
-moq; 
-(i)sh; 
-maslik; 
-(u)v; 
-ganlik; 
Bu shakllar sirasida 
-(u)v, -ganlik 
shakllarining keng iste‘molli va 
jonli nutqqa xos emasligi ularni to‗la ma‘nodagi harakat nomi shakli 
sifatida qarashga monelik qiladi. 
-moq 
shakli nisbatan kam qo‗llanadi va harakat nomining adabiy 
til ko‗rinishi, lug‗at shakli sifatida qaraladi: 
Bosmachilarning 
vahshiyligi odamlarga ma‟lum: odamlarni 
kesmoq, osmoq, tiriklay 
kuydirmoq
. 
(S.Ahm). Bu harakat nomining boshqa shakllaridan 
uslubiy qo‗llanilishi bilangina farqlanadi. 
-(i)sh 
affiksli harakat nomi quyidagi ma‘noga ega: 
a)
harakatning nomi, atamasi: 
Кetishi 
ham, ketmasligi ham 
noma‟lumligini aytdi
. (Mirm.); 
b)
ish, mashg‗ulot ma‘nosi: (
shudgorlash
)
, 
(
o„g„itlash
)
, 
(
ishlash
); 
d) odatdagi ot ma‘nosida:(
chopish
)
, 
(
jilmayish
)
, 
(
kelish
)
, 
(
ketish
). 
Bu shakl 
-lik 
qo‗shimchasi bilan ko‗p hollarda tilning diniy nutq 
ko‗rinishida uchraydi: (
aytishlik
)
,
(
kelishlik
)
, 
(
borishlik
) kabi. 
Harakat nomining bo‗lishsiz shakli -
maslik 
ko‗rsatkichi orqali 
hosil qilinadi: (
bormaslik
)
, 
(
kelmaslik
) kabi. 
Harakat nomi otga xos barcha sintaktik vazifada kela oladi. 
O‗zgalovchi kategoriya shakllari bo‗lmish ravishdosh, sifatdosh 
va harakat nomi ma‘noviy va sintaktik jihatlarning darajasi bilan 
farqlanadi. Bu darajali ziddiyatning belgisini «lug‗aviy ma‘noni 
o‗zgalash» tashkil etadi. Bu ravishdoshda kuchsiz, sifatdoshda 
o‗rtacha va harakat nomida kuchli. Agar belgi «sintaktik munosabatni 
ifodalash» tarzida bo‗lsa, ravishdosh kuchsiz, sifatdosh yana o‗rtacha, 

---

221 
ravishdosh kuchli a‘zo sifatida yuzaga chiqadi. Demak, sifatdoshda 
ma‘noviy va sintaktik o‗zgalash o‗zaro muvofiq.