O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

7.  Qissalarda Payg‘ambarlik tarixi voqealari. Asarning badiiyati: vazn, qofiya va she’riy 
san’atlar. 
Professor  Fitrat  asarning  ta’limiy,  axloqiy  va  estetik  jihatlarini  ta’kidlar  ekan,  uning 
tarkibiga  kirgan  mustaqil  hikoya  va  she’rlarga  alohida  to‘xtaydi,  bu  namunalarni  o‘zining 
“Adabiyot qoidalari”, “O‘zbek adabiyoti namunalari” singari darslik va qo‘llanmalariga kiritadi. 
Jumladan, “Qisasi Rabg‘uziy”ning Yusuf alayhissalom qissasidan o‘rin olgan 
Sabo esnayur-da yig‘och bong solar, 
   
 
Bulut yig‘layur-da, chechaklar kular. 
   
 
Bu mundog‘ chechaklarda ko‘nglum bu kun, 
   
 
Sening birla o‘lturub ovunmoq tilar 
parchasini yuksak badiiyat namunasi sifatida baholaydi
42
. 
 
Asarning  nafaqat  badiiy  jihati,  balki  g‘oyaviy-ta’limiy  ahamiyatini  belgilashda  “O‘zbek 
adabiyoti  tarixi”ning  ushbu  xulosasi  o‘rinlidir:  “...real  tabiatga  bo‘lgan  muhabbatni  kuylab, 
dunyoviy  ishlarga  bo‘lgan  rag‘batni  ifoda  etgan,  ayni  paytda  cheklangan  axloq-odob 
ko‘rinishlarini  tanqid  qilib,  unga  yuksak  e’tiqodlarni  qarshi  qo‘ygan  “Qisasi  Rabg‘uziy”  asari 
davr adabiyotida o‘ziga xos o‘rin tutadi”
43
. 
 
Bu  kabi  e’tirof  va  iqtiboslar  Rabg‘uziy  qissalarining  hozirgi  kun  uchun  ham  asqotarli 
ekanini ta’kidlaydi. Bu asar talaba yoshlarimizning adabiyot fanidan olgan bilimlarini to‘ldiradi, 
ularni  ezgulikka,  pok  va  halol  yashashga  chorlaydi.  Zero,  taraqqiyot  sari  dadil  odimlayotgan 
mustaqil  yurtimizda  yaratilgan  nasriy  asarlar  Vatan  tarixini  o‘rganishda,  hamyurtlarimizning 
ma’naviy komillik yo‘lidagi harakatlarida muhim tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. 
                                                 
41
 Ўзбек адабиёти тарихи. 1 том: Энг қадимги даврлардан XV асрнинг II ярмигача. – Т.: Фан, 1978. – Б. 178. 
42
 Фитрат. Адабиёт қоидалари / Танланган асарлар. 4-жилд. – Т.: маънавият, 2006. – Б. 
43
 Ўзбек адабиёти тарихи. 1 том: Энг қадимги даврлардан XV асрнинг II ярмигача. – Т.: Фан, 1978. – Б. 184. 

---

 
271 
Matn  va  manbalar:    1.  Qisasi  Rabg‘uziy.    I–II  jild,  (nashrga  tayyorl.  E.Fozilov,  H. 
Dadaboev, A. Yunusov). –T.: 1990; Nosiruddin Rabg‘uziy. Kisasi Rabg‘uziy. – T.: «MUMTOZ 
SO’Z», 2009. 
Ilmiy adabiyot:  1. T.G‘afurjonova. Rabg‘uziy / O‘zbek adabiyoti tarixi. Besh tomlik. 1-
tom.  -  T.:  Fan,  1978.  –  B.  178-185;  H.Boltaboev.  Rabg‘uziy  qissalari  adabiy-tarixiy  manba 
sifatida / Nosiruddin Rabg‘uziy. Kisasi Rabg‘uziy. – T.: «MUMTOZ SO’Z», 2009. – B. 3-5. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
272 
 
 
O’zbekiston Respublikasi 
Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirligi 
Z.M.Bobur nomidagi 
Andijon Davlat Universiteti  
 
 
O’zbek adabiyoti kafedrasi 
 
 
 
O’zbek mumtoz adabiyoti kursidan 
ma’ruza matnlari 
(XIV-XVI asr adabiyoti) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Andijon-2013 

---

 
273 
 
 
 
TUZUVCHI: dotsent B. Jalilov 
Taqrizchi: dotsent A. Jo’raxonov 
 
Ushbu ma’ruza matni kafedra qaroriga  asosan Andijon Davlat Universiteti      
o’quv-uslubiy hay’ati tamonidan (1999 yil 4 sentyabr) qo’llanganligi tavsiya etilgan. 
 
MUQADDIMA 
O’zbek mumtoz adabiyotining ajralmas bir qismidir. Xalqimiz madaniyat tarixi ildizlari 
teran bo’lgani kabi o’zbek mumtoz adabiyoti uzoq va boy tarixga ega bo’lib, undan jaqon 
madaniyatiga ma'lum va mashhur asarlar meros bo’lib qolgan. 
Sho’ro davrida adabiyot tarixi Lenin ta'limotiga ko’ra tanlab o’rganildi. Sho’ro siyosati 
mashinasiga “Vincha” bo’lishga hizmat qiluvchi qismigina o’rganildi, o’sha siyosatga 
moslashtirildi. 
Mumtoz adabiyot na'munalari taxlilida mavzu, g’oya timsollar tizimi soxtalashtirildi, 
badiyat masalalariga yetarli e'tibor berilmadi. 
Istiqlol mumtoz adabiyotini puxta o’rganishga imkoniyat yaratdi. Endilikda mumtoz 
adabiyot namunalarini o’zligicha adabiyotning bosh masalalaridan biri bo’lgan badiyat qonunlari 
asosida o’rganish zarur. 
O’zbek mumtoz adabiyoti tarixida XIV-XVI asr adabiyoti alohida o’rin tutadi.bu davrda 
jahon madaniyatiga katta xissa qo’shgan Otoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Bobur, Navoiy singari ulkan 
ijodkorlar yashab ijod etgan. Bu davrda turkiy til davlat tili darajasiga ko’tarildi, dunyoviy 
adabiyot rivojlandi, mumtoz adabiyot o’zining eng yuqori cho’qqisiga chiqdi. Turkiy adabiyot 
boshqa xalqlar adabiyoti bilan mustaxkam aloqada bo’ldi. 
Bu davrning muhim xususiyati shundaki, bu davrda Navoiy va Bobur hayoti ijodi 
o’rganildi. Bugunning talabi shundaki faqat adabiyotshunosgina emas, ziyoli sanalgan har bir 
inson bu kabi ijodkorlar ijodi bilan yaqindan tanish bo’lmog’i zarur. Chunki ular ijodi  
go’zallikning, badiyatning yuksak na'munalari bo’lib, insonni kamolot sari yetaklashga hizmat 
qildi. 
Sho’ro siyosati bizni ana Shunday imkoniyatdan maxrum etdi. Ulug’ Shoirlar ijodi kam 
va chala xolda nashr etildi. Sho’ro davrida asarlarning nashri bo’yicha Navoiyning 42-o’rinda 
turishini qanday izoxlash mumkin. O’zbek mumtoz adabiyotini istiqlol g’oyalari asosida 
o’rganuvchi darsliklar, qo’llanmalar xali yaratilgani yo’q. Mavjud darslik va qo’llanmalardagi 
ko’pgina masalalar ko’pgina masalalar istiqlol qoyalariga ziddir. Masalan, Amir Temur, Xo’ja 
Axror haqidagi qarashlar yoki Navoiy progressiv adabiyot vakili deb qaralishi kabidir. 
Ta'lim jarayonidagi ana shu ochiqlikni to’ldirish uchun XIV-XVI asr adabiyoti tarixiga 
oid Ma’ruza matnlari yaratildi. Unda davr adabiyoti istiqlol g’oyalari bidyat qonunlari asosida 
o’rganildi. Muallif bu ish orqali talabalarni qadriyatlarni chuqur bilishiga mumtoz adabiyotni 
g’oyalarini hosil qilishni maqsad qilgan.