Mavzu: Islom ma'rifatida dunyoviy va diniy qadiriyatlar Reja: Diniylik va dunyoviylik Islom nigohida
Din va dunyoviy ishlarning ma'naviy jihatlari
Diniy va dunyoviy bilimlar uyg‘unligi
Diniylik va dunyoviylik Islom nigohida
Bugungi kunda turli mutaassib kuchlar tomonidan diniylik va dunyoviylik nisbati buzib talqin qilinib, davlatga oid dunyoviy ishlardan dinni ajratish dahriy davlat va axloqsiz jamiyat qurishga olib kelishi haqidagi noxolis da'volar tobora ko‘proq yangramoqda.
Musulmonlarning dunyoviy davlatda yashashi mumkinligi ilmiy isbotlar talab qilmaydi. Nafaqat G‘arbiy Yevropa, Amerika va Avstraliyadagi aholining ozchiligini tashkil qiluvchi musulmonlarning tajribasi, balki aholisining mutlaq ko‘pchiligi musulmonlardan iborat Turkiya yoki O‘zbekiston tajribasi ham shundan dalolat beradi.
Ammo ayrim guruhlarning siyosat bilan din ajralmasdir, ijtimoiy hayotning barcha sohalari islom dini qoidalari asosida boshqarilishi kerak, degan demokratiya tamoyillariga zid da'volari biryoqlama kayfiyatlarni uyg‘otmoqda.
Vijdon erkinligi barcha demokratik tizimlarda kafolatlangan va Inson huquqlari haqidagi halqaro deklaratsiyada belgilab qo‘yilgan muhim huquq hisoblanadi.
Dunyoviylik tushunchasini diniylik bilan mutlaq qarama-qarshi qo‘yish to‘g‘ri emas. Ma'lum ma'noda, diniylik va dunyoviylik bir-biriga mutlaq zid tushunchalar ham emas. Ular dunyo va inson hayotining mohiyatiga turlicha qarash usullaridir. Dunyoviylik tushunchasida diniy tashkilotlarni siyosiy tashkilotlardan ajratish va diniylikni barcha uchun asos qilib olmaslik tamoyili turadi. Dindorlik esa qalbga bog‘liq hissiyot. Uni barchaga majburiy singdirish hech qaysi diniy tamoyillarga to‘g‘ri kelmaydi. Dunyoviy taraqqiyot yo‘lini tutgan davlatlarda garchi din davlatdan ajratilgan bo‘lsada, jamiyatdan ajralmagan. Milliy va diniy qadriyatlar xalqlar ma'naviy qiyofasining muhim qismlaridan hisoblanadi.
Islom dinida dunyoviylikka dinga yot tushuncha sifatida qaralmaydi. Islom dinining muqaddas manbalari – Qur'oni karim va Sunnada ham dunyoviylik tamoyillari asosini ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, Baqara surasi 201-oyatda: Yana shundaylari ham borki, ular: «Ey, Rabbimiz, bizga bu dunyoda ham yaxshilik ato etgin, oxiratda ham yaxshilik (ato etgin) va bizni do‘zax azobidan asragin», – deydilar.
Ushbu oyatda inson bu dunyosi uchun ham harakat qilishi kerakligiga ishora qilinadi. Qur'oni karimdagi “Dinda (dinga) zo‘rlash yo‘q” (Baqara, 256) oyatida dunyoviylikning eng muhim asoslaridan biri mujassam bo‘lgan. Unga ko‘ra diniy hayot tarzini majburlab singdirish mumkin emasdir. Ushbu oyatning so‘nggi nozil bo‘lgan oyatlardan ekani ham alohida e'tiborga molik.
Shuningdek, “Qasas” surasida bayon qilingan: “Alloh senga ato etgan narsa bilan oxiratni istagin va dunyodan bo‘lgan nasibangni ham unutmagin” (Qasas, 77) oyati karimani Abu Lays Samarqandiy “Bu dunyodagi nasibangni tark qilmagin, toki oxirating uchun xizmat qilsin” deya tafsir qilgan.
Mazkur oyatda oxiratni yodda tutgan holda, bu dunyo ne'matlarini ham yoddan chiqarma, deyilmoqda. Chunki senda tanang, oilang, qo‘ni-qo‘shni, jamiyat, qo‘l ostingdagilarning haqqi bor, har bir haqdorning haqqini ado etish kerak.
“Kahf” surasi 29-oyatida: Ayting: «(Bu Qur'on) Rabbingiz (tomoni) dan (kelgan) Haqiqatdir. Bas, xohlagan kishi imon keltirsin, xohlagan kimsa kofir bo‘lsin», deb marhamat qilinadi. Bu oyatda ham har bir inson imon keltirish masalasida ixtiyorli ekani, o‘z amali uchun o‘zi mas'ul bo‘lishi ta'kidlanadi.
Shular bilan birga Qur'onda ko‘plab oyatlar dunyoviy masalalarni ham qamrab oladi. Misol tariqasida, Qur'ondagi eng katta oyat ham aynan dunyoviy masala – qarz oldi-berdisi haqidagi “Baqara” surasining 282-oyati bo‘lib, unda masalaning moddiy va ma'naviy jihatlariga e'tibor e'tibor qaratilgan.
Payg‘ambar (a.s.)ning hayot yo‘lini o‘rgangan ulamolar u yerdagi dunyoviylikka e'tibor berilgan nuqtalarni alohida o‘rganganlar. Muhammad (a.s.) diniy masalalarda barchaga muallim bo‘lsalar ham, dunyoviy masalalarda mutaxassislarning fikrlariga quloq tutardilar. Xuddi shunga o‘xshash “xurmo changlatish” haqidagi hadisda ham Payg‘ambar (a.s.) dunyoviy ishlarida soha mutaxassislarining fikriga tayanish kerakligiga ishora qilganlar. Jumladan, Imom Muslimning Anas (r.a.)dan keltirgan rivoyatda: «Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam (xurmo) changlatayotgan bir qavmning oldidan o‘tayotib, buni qilmasangiz ham bo‘laveradi, dedilar. O‘sha yili hosil yomon chiqdi. U zot yana o‘shalarning oldilaridan o‘tayotib, xurmoingizga nima bo‘ldi? deb so‘radilar.Ular, shundoq, shundoq, degan edingiz… deb aytdilar. U zot: «Sizlar dunyongiz ishini biluvchiroqsiz» dedilar.
Ya'niki, Rasulullohning ba'zi gaplari diniydan ko‘ra tajribaviy asosga yoki shaxsiy ra'yga tayangan. Shuning uchun ham sahobiylar Rasulullohning ba'zi amrlari borasida “shaxsiy fikringizmi yoki Allohning amrimi?” deb so‘rar edilar. Shaxsiy fikrlari bo‘lsa, unda ba'zan boshqa afzalroq variant taklif eta olardilar. Rasululloh (a.s.) bunday taklifni qabul qilib, o‘z ra'ylarini o‘zgartirar edilar. Ya'ni shu dunyoviy soha mutaxassisining fikrini albatta inobatga olar edilar.
Rasululloh (a.s.)dan keyin chohoryorlar ham shu yo‘lni tutdilar. Hazrati Umar (r.a.)“Sizlarning yaxshingiz u dunyo va bu dunyo uchun harakat qilganingizdir” deb alohida ta'kidlagan. U zot masjidda ertayu-kech ibodat bilan mashg‘ul bo‘lgan yoshlarni tayoq bilan urib haydab, dunyoviy ish bilan shug‘ullanishga chaqirgani rivoyatlarda mashhurdir. Ali (r.a.) esa “Bu dunyo uchun abadiy yashaydigandek, oxirating uchun ertaga vafot etadigandek harakat qil” deb marhamat qilgan.
