O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Turliprotonlarningkimyoviysiljishjadvali

Protonturlari	Kimyoviysiljishmil.ulush	Protonturlari	Kimyoviysiljishmil. ulush
Siklopropan	0,2	XloridlarNS-SL	3.0-4.0
Birlamchi-SN3	0,9	BromidlarHC-Br	2.5-4.0
Metoksil– O-SN3	2,8-3,5	Yodidlar HC-J	2.0-4.0
Ikkilamchi – SN2	1,3	Spirtlar HC-OH	3.4-4.0
Uchlamchi – SN	1,5	Oddiyefir /HC-O-P	3.3-4.0 3.7-4.1
Vanil– X=SN	4,6-5,9	Murakkabefir	2.0-2.2
Atsitelen-S=S- N	2,0-3,0	Aldegidlar –CHO	9-10
Aromatik– Ag-N	6,0-8,5	Gidroksil –OH	5-15
BenzilAg-S-N	2,0-2,3	FenollarAr-OH	4.0-12.0
KarbonilSN3S=O	2,1-2,6	SnollarC=C-OH	15-17
Allin-S=S-SN	1,7	KarboksilR-COOH	10.5-12
FtoridlarN-S-F	4,0-4,5	AlinR-NCH2	1.0-5.0

Kupginafunksionalgruppalarprotonlarningkimyoviysiljishintervali 1 – 2 milulushtashkiletganda, aminogruppavaspirtlargruppasiningprotonsignallari 5 -10 milulushdiapazonidakuzatiladi. YAMRspektriningbuxususiyatinitushunishuchunYAMRsignalinixolatinianiklovchi 2 xilfaktorlarBilantanishishkerak.

Paramagnittoklar. Kimyoviyalmashish.

A). Paramagnittok.

ParamagnittokelektronlarnituyinmaganboglariBilantashkaridankuyilganmagnitmaydoniatrofidagikuchlanishchiziklariningaylanishinatijasidaxosilbuladi. Butokprotongayakinbulganlokalmagnitmaydoninivaularnigeometrikjoylashishiniikkilamchibogganisbatanuzgartiradi. Ikkilamchibogibulganba’zibirmolekulalarparamagnittokikuchlanishchiziklariningyunalishikuyidagirasmdaberilgan.
Benzolvaaldegidgruppalariyuzasidajoylashganprotonlartashkimagnitmaydongaparallelyunalganparamagnityunalganparamagnittoklaroblastigatushadi.
SHuninguchunbuprotonlarkuchsizmaydondarezonanslanadi. Konusda (-) joylashganprotonsignallarisiljishiniparamagnitekranlashideyiladi, (+) ishoralikonusoblastidaparamagnittokberilganmaydondaN₀karama-karshiyunalgan, shuninguchunkushnimolekulaprotonlarijoylashganmaydonlardakuchlirokrezonanslashadi. Protonlarningshundayekranlanishidiamagnitekranlanishdeyiladi.
Atsetilenprotonidiamagnitekranlanish (+) ishoralikonusdagiatsetilenmolekulasidajoylashgan. SHuninguchununingsignalikuchlimaydonlardakuzatiladi. (b) Kimyoviyalmashinish (protonlarmigratsiyasi) –NH,-OH,-SHgruppasidagiprotonlabildir, ya’nixarakatchanbulib, geteropolyarkuchganisbatanva –NH,-O-H,-SH, kimyoviyboglanishlari
-S-Nbogiganisbatanbarkarordir.
SHuninguchunbugruppaprotonlaribirmolekulaichidayokikushnimolepkulaichidadoimoalmashibturadi. Bundayalmashinishprotsessiikimyoviyalmashinishyokimigratsiyadeyiladi. –NHvaOHgruppalariprotonlarnimigratsiyasiniYAMRsignalixolatigata’sirinikuribchikamiz.
Protonalmashinishiyukvaktidajudapastxaroratda, –NHvaOHgruppaprotonlarigaxosaloxida 2 tasignalkuzatiladi. XaroratkutarilishiBilanikkalasignalyakinlashadivabittaumumiysignalxosilbuladi.


Signallarsoni
Birxilstereokimyoviyuralganvabirchastotalisignalxolidagiprotonlarekvivalentprotonlardeyiladi. Xarxilstereokimyoviyuralganprotonlarnoekvivalentdeyiladi. Etilspirtispektrida 3 tasignalbulib, ular 3 tagruppaprotonlarigategishlidir. Kuprokekranlanganmetilgruppaprotonlariuzaroekvivalentdir, shuninguchunularkuchlimaydonlardafakat 1 tasignalkursatadi.
Metilengruppasining 2 protonibirxiluralishigaega, shuninguchunularuzaroekvivalentdir. Spirtmolekulasidanmetilengruppasiprotonlarikushnikislorodatomigadezekranlanganta’sirkursatganiuchunuziningsignallarimetilgruppasisignaliganisbatankuchsizrokmaydondajoylashgan. Gidroksilgruppaprotonlarikuprokdezekranlanganvashusababgakurauningsignalikuchsizmaydondajoylashgan, ya’niavvalgi 2 signaldanchaprokda.

SHungaasosan:

Atsetonningoltitaekvivalentprotonlariuchunbitasignal, etilxloriduchunikkitasignal: a-uchprotonli, v-ikkiprotonlivapropilxloriduchun (a,v,s) kuzatiladi.

Protonlarkimyoviy, magnityokistereokimyoviyekvivalentbulishimumkin. Stereokimyoviyekvivalentprotonlarmagnitekvivalegtbulishimumkin.
Stereokimyoviyekvivalentprotonlarkushbogyokiuglerodningassimmetrikatomigabirxilbushlikdajoylashgan.
Stereokimyoviynoekvivalentlikkaxosizobutileng 2 tasignal, 2-brompropen -3 tasignal, xlorvinil – 3 tavametilsiklopropan – 4 tasignalxosilkiladi.
Ammometilguruxiningprotonlarimagnitekvivalentlixisoblanmaydi.
S-Satrofidatezkonformatsionaylanishnatijasidaspektrometrizomerlaraylanishiningurtachasitgnaliniyoziboladivametilguruxprotonlarisignalinisinganligianiklanadi. Agaraylanishtezligikichikbulsa, uxoldaYAMRsignaliningspektrekspozitsiyasida (10^-3sek) xarbirkolformaningayrimsignallariseziladi.
Signalintensivligi
YAMRsignaliningintensivligisignalnikursatuvchiprotonlarsonigatugriproporsional. SHuninguchunmolekulaspektridagisignalningnisbiyintensivligini, signalnikursatuvchifunksionalgruppasiniprotonlarsoniganisbatibilanifodalashmumkin.
YAMRspektrometrimaxsuskurilmalarbilanta’minlanayotganintegratorspektrdaxarbirsignalnizinapayasimongorizontalchiziklaryordamidachizibberadi. Integratorningzinapoyabalandligichizigimmdaulchanadivasignalyuzasigatug‘rikeladi.
12 milulushdagisignal – karboksilprotonigatugrikeladi, 3,5 milulushdagisignalintensivligijadvalgaasosangaloid, gidroksilefir, karboksilgruppaprotonlarigatugrikeladi. Busignalkarboksilgruppaprotonlarigatugrikeladi. BusignalkarboksilgruppaBilanboglanganmetilengruppaprotonlarigatugrikeladi.

Spin – spinlita’sirvasignallariniajralishi.

Radiochastotalitulkinlarningrezonansyutilishimagnitmaydonikuchlanishninguzgarishidaatigimillionulushgatugrikeladi. SHuninguchunmagnitmaydonkuchlanishiningyukoriuzgarmasligitalabkilinadi.

YUkorianiklikdaulchanganetilspirtinispektridametilenvametilgruppaprotonsignali 4-chiva 3 - signallarda, bundaajraluvchikomponentlarorasidamasofabirxilbuladi.
Kimyoviysiljishgakurabir-biridanfarkkiladigan 2 protondaniboratsistemanikuribchikamiz. AXsistema
Kovalentbogorkali –S-Sbog‘iberilganmagnitmaydonidaparallelyunalganmagnitmaydonikuchlanishiningkuchaytiradivapXprotonmagnitmaydonkuchlanishrezonansikursatkichini () kiymatgakamaytiradivaantiparallelspinliAprotonlarmagnitmaydonkuchlanishrezonansikursatkichinishunchakiymatgakuchaytiradi. SHundaykilib, Aprotonlarsignallarningspinlixolatita’siridaXprotonsignalibittaemas, balki 2 tachastotada (_x+) va(_x-) ekanligikuzatiladi, ya’ni 2 gaajraladi. UznavbatidaAprotonsignali 2 spinlixolatidaXprotonlarxam 2 gaajraladi. Kushninoekvivalentprotonlarningspinlita’sirikursatkichi, ya’nimultipletpiklariorasidamasofaspin-spinliuzarota’sirkonstantasi (SSTK) = Jdeyiladi.
SSTK – Jgersdagiifodalanadi. Jkщrsatkichgeneratorchastotasiyokimagnitmaydonkuchlanishiga, o‘zarota’siretuvchiprotonlarorasidagibog‘larsonigateskaripropotsionalvabog‘liqdir. AgarJ_AVajralishsignaliko‘rsatkichio‘zarota’siretuvchiprotonlarchastotolarigayaqinbo‘lsa, uxolda 2 juftsignallarbir-birigayaqinlashadi, o‘rtachasignallarintensivligichetkisignallarintensivligiganisbatanko‘tariladi.
Nixoyat, agaro‘zarota’siretuvchiprotonlarkimyoviysiljishibirxilbo‘lsa, ularuchunbittasignalkuzatiladi, ya’nisingletsignal. SHundayqilib, agarmetilgruppaprotonlariyonidaularbilano‘zarota’siretuvchiprotonlaryo‘qbo‘lsa, masalan: murakkabefirichidagimetoksilprotonlar
singletsignalkuzatiladi.
Agarmetilgruppasiyonidanoekvivalentprotongruppasibo‘lsa, masalan: etilgruppasiprotonlariajralib, qo‘shnimetilengruppasiprotonlariniochibberadi. SHundayqilib, protonlarningo‘zorospin-spinlita’simrinatijasida (singlet)-birginapikbirqanchapiklargaajraladi (ya’nimultipletsignal). Multipletsignalidagipiklarsoniberilgangruppaprotonlariningo‘zarota’sirprotonlarsonigabog‘liqbo‘ladiva N-spin-spinlio‘zarota’sirlanuvchiqo‘shnigruppaprotonlarisoni.
J- dagispektrlarbirinchitartiblispektrlardeyiladi.
Bundayspektrlarningmultipletsignallardagispektrlarintensivligimarkaziypikintensivligiganisbatansimmetrikpasayadi.
BirinchitartiblispektrlarpiklariningnisbiyintensivligiPaskaljadvaliorqalianiqlanadi.

Spin-spinlita’siretuvchiproton /	Multipletdapiklarningnisb.intens	Multipletdapiklarsoni	Multipletsignallarningsoni
0	1	1	Singlet
1	1 1	2	Duplet
2	1 2 1	3	Triplet
3	1 3 3 1	4	Kvartet
4	1 4 6 4 1	5	Kvintet
5	1 5 10 10 5 1	6	Seketet
6	1 6 15 20 15 6 1	7	Septet

Spin-spinlita’sirkuchlari (SSTK) o‘zarota’siretuvchiprotonlarninggeometrikjoylaniishhaqidama’lumotberadi. Alifatikbirikmalardao‘zarota’siretuvchiprotonlaro‘rtasidagikimyoviybog‘soniningoshishibilanSSTKkamayadi.

Molekuladaqo‘shbog‘vauchlamchibog‘larbo‘lsa, uzoqspin-spinlio‘zarota’sirkuzatiladi.
ProtonlarningSSTKdanuglerodatomibilanqo‘shbog‘orqalibog‘langansis- yokitrans-molekulatuzilishinixosilqilishimumkin (jadvalganqarang).