Innovatsiya va intergatsiya

shundan iborat. Shakllanayotgan shaxs ma'lum majburiyatlarga ega
boMib, kasbiy tarbiyachi jamiyat oldida ham shunday m as’uliyatga
ega boladi. Jamiyat, asosan,o‘zining yangi insonni o‘sishi jarayonini
ta'minlaydi, shuning uchun u yangi a’zosi ijtimoiy munosabatlarga
qodir, yuzaga kelgan munosabatlar tuzilishida yashay olishga va
keraklicha rivojlana olishga tayyor boTishiga ishonishga haqlidir. Turli
m illiy madaniyatlar doirasida pedagogika an’anaviy ravishda faqat
jamiyat oldida va aksincha. faqat shaxs oldida ancha m as’uliyatliroq
89

---

tushunilishi m um kin. H aqiqatda esa, kasbiy, ya'ni pedagogik ta'sir 
ko'rsatishning takom illashtirilishini faqatgina ikkala m anfaatdor taraf- 
lar talab va ehtiyojlariga vo'naltirib amalga oshirish m um kin. M u n o s a­
batlar m aqsadlari qanchalik ta ’sirchan b o im a s in , pedagog ular bilan 
o'z ishida tarbiyalanuvchi qiziqishlari, huquqi, erkinligini poymol 
qilishini oqlab b o im a y d i. P edagogik t a ’sir koTsatish m aqsadi - jam iy at 
m anfaatlarini m aksim al hisobga olib, shaxsning m aksim al m u m k in
b o i g a n rivojlanishini ta'm inlashdan iborat. Jamiyat tomonidan, agarda 
hozirgi davrda ijodiy individuallikka ehtiyoj sezilsa, unda pedagogning 
vazifasi osonlashadi, chunki ushbu holatda ijtimoiylashtirish va 
pedagogik ta'sir ko'rsatish jarayoni bir y o “nalishda boradi. Jamiyat 
shaxs qobiliyatlarini cheklamaydigan. uning o’sishiga to'siq b o la d i g a n
bunday vaziyatni qurish zarur b o ia d i. Bunday vaziyat muvofiqli p e d a ­
gogik ja ra yonning m ajburiy sharti hisoblanadi. Shaxsning rivojlanishi 
eng erta bosqichlarida ja m iy a t ehtiyojlariga uning m unosabati shakl- 
lana boshlaydi. Bu m unosabat tarbiyalanuvchining birinchi pedagog- 
lari — ota-onalarining ortiqcha e ’tiborliliklari sababli egoistik ko'ri- 
nish olishi m um kin. Ko*pchilik ota-onalar o’z bolalarining barcha 
talablarini bajarishga harakat qiladilar va to ia q o n li hayotga tayyor- 
lashning asosiy y o i i m ana shundan iborat. deb hisobiaydilar. Bunday 
tarbiyachilar jam iyat oldidagi o'z m as'uliyatlari to'g'risidagi tasavvur- 
larini yo'qotadilar. B a z a n bu holat hattoki anglab yetilgan b o i s a
ham bolaga m ehr qo'ygan tarbiyachilarni xavotirga solmaydi, ular 
faqat o'z vazifalarini faqat biryoqlam a tushunadilar - ovqat, yana 
ovqat berish va yana berish. Biroq tarbiyachining jam iy atg a nisbatan 
mas'uliyatsizligi oxir-oqibat tarbiyalanuvchini halokatga olib keladi. 
Shunday qilib, kasbiy tarbiyachi shaxs oldida ham va jam iy at oldida 
ham javobgar hisoblanadi. Bu m ajburiyatlarni buzganda tarbiyachi 
ijtimoiy hayot buzilishi va shaxsning inqiroziga sabab b o iad i. Inson 
psixikasi asosi haqli ravishda hisoblanuvchi odam n in g mustaqil va 
oqilona harakatlarini amalga oshirishga qobiliyatli, ijtimoiy m uhitda 
j u d a ko'p sonli om illar bilan shakllantiriladi. Shuning uchun u hech 
qachon faqat kasbiy tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish natijasi sifatida qaralishi 
m u m k in emas. Pedagogning kasbi o’z ustida mustaqil ishlashida 
tarbiyalanuvchining ehtiyojlarini e'tiborsiz qoldirmay, bolani mos 
b o lm a g a n ta ’sirlardan him oya qilib va zehnini e ’tiborli rivojlantira
90

---

borib, tarbiyalanuvchilar bilan m unosabatlarda m e'yorini topishni 
belgilashda ifodalanadi.
E.Pistolossi insoniylik mohiyati ichki yo4nalganlik va faqat hara- 
kat qilish emas, balki harakat qilmaslik erkinligi b o i m a g a n d a nor­
mal amalga oshirilishi m u m k in emas. deb avtadi. Falsafiv nuqtayi 
n azardan bu tushunarli: harakat o‘z qaram a-qarshiligidagi holatda 
o4z o ic h a m in i topadi. Sotsiologiyada esa m adaniyat tushunchasi 
orqali ijtimoiy harakat o i c h a m in i aks ettiradi. Shaxs m unosabati va 
tahlil bir-biri bilan b o g i i q b o i g a n bosqichlar orqali rivojlanadi. Bola 
atrofidagilardan uzoqlashishga ehtiyoj his etad igan davr o4z tarbiya- 
lanuvchisini chindan yaxshi ko'radigan tarbiyachilar tom onidan ba'zan 
tushunib yetilmaydi. B unday holatda ko'p chilik hech ham tarbiyaning 
takom illashishiga yordam bermaydi. B a ’zida esa m ehribon pedagog 
o4z tarbiyalanuvchilari bilan mimosabatlarga doimiy tayyorgarligi 
bilan odatda faqat jism oniy emas, balki anglab yetilm agan intellektual, 
emotsional tinchlikka ehtiyoji qoniqtirilm aganligi sababli y u z a g a
keluvchi norozilik hissini keltirib chiqaradi. O'qituvchini ham , o4quv- 
chini ham o'z ishidan koiigli qolishidan saqlash uchun tarbiya 
butun hayot davom ida faqat kasbiy vazifasiga qaratilmasligi kerak. 
Tarbiyalanuvchiga pedagog bilan m unosabatlarda tinchlik, dam olish 
za ru r b o is a , o4qituvchi shaxsining norm asi rivojlanishi uchun unga 
ham xuddi shu kerak. Pedagogik m ehnat m azm u n in i aniqlashda biz 
pedagog - bu m unosabat jarayonida shakllanayotgan shaxs va jam iyat, 
ijtimoiylashishi va o'zini tarbiyalash jarayoni o'rtasida nizolarga v o l
qo'ym aslik m aqsadini qo'yuvchi odamdir, degan fikrdan kelib chiqdik. 
Pedagogik faoliyat rivojlana borgan sari m an a shu m aqsadga erishish 
ko'plab vositalari ishiab chiqilgan. Asta-sekinlik bilan ular jam lanadi, 
yagona kasbiy faoliyat ichida ikkita faoliyat turini tashkil qiladi: 
rivojlantiruvchi va ikkinchi tomondan, muvofiqlashtiruvchi, tartibga 
keltiruvchi, bir tizim ga soluvchi. C hunki rivojlantiruvchi faoliyat, 
kasbiy-tarbiyaviy faoliyat yuqorida aytilgan m aqsad ni bajarishga bevo­
sita yo'naltirilm agan. Bu tarbiya m uam m osini o'rganuvchi ko'plab 
tadqiqotchilar tarbiyalash so’zining «as! m azm unida» o4qitishga kiritil- 
m asliklariga olib keladi. Biroq, bundan boshqa nuqtayi nazar ham
mavjud. Bu nuqtayi nazar o'qitishni, rivojlantiruvchi faoliyatni tarbiya­
lash faolivatining bir qismi va hatto rivojlantiruvchi faoliyatning
91

---

atributi sifatida qaraydi. Bola tug'ilg an d an boshlab qisman potensial, 
qisman aktuallashtirilgan shaxs hisoblanadi. T u g ilg a n bolaga nisbatan 
jam iy at m a i u m xususiyatdagi talab ishlab chiqadi. Lekin, jam iy at bola 
bilan o'zaro m unosabatlarga kirishadi, jam iy atd a ushbu individga u 
katta b o ig a n id a qo'yiladigan talablar. ehtiyojlar m urak k a b zanjirini 
shaxs va jam iyat m unosabatlarini boshqaruvchi - pedagog esdan 
chiqarmasligi kerak. To'g'ri, o'zaro m unosabatlarga shaxsni tayvorlar 
ekan, pedagog uni rivojlantirmasligi m um kin emas va to'playotgan 
bilim larini tizim lashtirishga yordam berm asligi m u m k in emas. Faqat 
rivojlantirish - o'qitish yoki uyg'unlashtirish, insonparvarlikka mos, 
ijtimoiy qoidalarga y o iialtirilgan kasbiy tarbiya ortda qolishi va butun 
kasbiy faoliyat m uvafaqqiyatsizlikka uchrashi m um kin. Shunga asosan 
tarbiya jarayonini faqat m ustaqillikdan emas. balki m avjud subvektdan 
ha m m a h ru m etamiz. Qaysi pedagog tarbiyalanuvchini rivojlantirmay, 
bilim larini boyitmay, y a ’ni uni o'qitmay dars berishi, qoida, m e ’yor, 
sifat haqida tasav v u r berishi m um kin. Hozirda inson o'zini t a i i m s i z
ja m iy a td a teng huquqli da'vogar deb his etishi qiyin. Shu bilan bir 
vaqtda ilmlilik - bu anglab yetiladigan «vashirin» bilimlarga asos- 
langan shaxsning holati. Biroq, bilimsiz ja m iy atd a shaxs o'zaro m u n o ­
sabatlarini samarali y o i g a qo'yish m u m k in emas. O'qitish - bu tar­
biyaning m u h im bir qismi. B undan ikki m ing yil avvalroq Platon 
tarbiyalovchi t a i i m to'g 'risida fikr yuritgan. O 'qitishning chegaradan 
ehiqib ketgan «tarbiyavivligi» ko'pincha uning axborotlar yetkazish 
imkoniyatlari pasayishiga, ortiqcha nasihatgo'vlik, g 'oya viyhkka olib 
keladi. T aiim -tarb iy a doirasida rivojlantirish, bilimlar, tasavvurlar, 
ko'n ik m alar berish vazifasini bajarishi kerak. M an a shu yo'n alishda 
m u am m o la r ko'p.