Innovatsiya va intergatsiya

Birinchi
tizim dunyoning ijtimoiy ko'rinishini 
0
‘rganadi. 
Ikkinchi
tizim
esa o'zini o'zi boshqarish usulini o'rganadi. M a l u m ijtimoiy 
q o id a la rn l qadriyatlarni, m unosabatlarni yetkazib ta'sir ko'rsatish 
tarbiya tizimi bolalarda o'zini anglashga qobiliyatni rivojlantirish 
masalasini o'z oldiga qo'ym aydi - bu uning predmeti hisoblanmaydi. 
Insonparvarlik tarbiyaviy tizimi - bu boshqa gap. Inson tanlab olish 
subyekti sifatida ishtirok etar ekan, u bu tanlovni o'ziga nisbatan 
amalga oshirishi ko;zda tutiladi, dem ak, o'z ini anglash jarayonisiz 
bu tizim ni am alga oshirish m u m k in emas. Shuning uchun turli 
insonparvarlik-tarbiyaviv tizimlar, hozirgi kunda, aynan m ana shu 
yo'n alishda rivojlanmoqda. Innovatsiya (anglagan holda, u m um an 
y angilikni kiritish sifatida) ishchi (amaliy) tushunchasini eslab, aniq 
m isolda tarbiya tizim ini falsafiy jih atd an qanday shakllanishini ko'rib 
chiqamiz. Taqdim etilgan yondashishlarning har birida innovatsiya 
yondashishlardan birini 
aniqlashtirish hisoblansa ham, 
har gal 
qandaydir yangi g'oya bilan b o g i i q b o ia d i. Masalan, CXS. G azm an tar­
biya insonparvarlik paradigm asini m uhokam a qilib, tarbiya maqsadini 
birinchi navbatda o'zini rivojlantirish va pedagogik yordam ko'rsatish 
g'oyasi bilan bog'lavdi. Ko'p chilik hozirgi zam on mualliflari inson­
parvarlik paradigm asini o'rganishlarida, shaxs rivojlanishiga amal 
qilib, o'zini rivojlantirishga (yoki o'zining o'zligini rivojlantirishga) 
turli tom ondan yondashadilar. B a’zi mualliflar ushbu so'z ning keng 
m a ’nosidan kelib chiqadilar: o'zini um um iy lik k a yetkazish, barcha 
odam lar uchun xosliklar, ham m asiga mos kelish, y a ’ni u yoki bu sotsial 
ideologik talablarni kontekstidan chetga chiqadilar, um um insoniylikni, 
o'z ini rivojlantirishdagi ahamiyatini ta’kidlaydilar. Mualliflar ikkinchi 
guruhi esa boshqacha fikrlaydilar: inson o p in i n g individualliligini, 
alohidaliligini, o'z ining o'zligini rivojlantiradi (bu ko'pincha u m u m ­
insoniylikni namoyon etish individual ifodalangan usullarini o'z ichiga 
oladi).
97

---

O .S .G a z m a n «E rkinlik pedagogikasi: X X I asr insonparvarlik 
taraqqiyotidagi v o i » nomli asarida «O 'z ini rivojiantirish» term inida 
y uqorida aytilgan ikki m azrnunni birlashtirish va o'zini rivojlantirishni 
faqat yagona subyektda taq d im etilishi m u m k in b o l g a n yangi sifatni 
tashkil etish uchun insonning o'zida san'atni (madaniyatliligini) va 
tabiivki, to'plash, birlashtirish jarayoni sifatida tasavvur etishni ta k l i f
etadi, Faqat ijtimoiy va biologik emas, balki erkin (ekzestensial) 
m avjudot sifatida o'sib borayotgan inson to'g'risidagi ta sa v v u r m ada- 
niyligi va tabiiy ligi tam oyillarini erkinlik tam oyili bilan to id irilish in i 
talab etadi. Tarbiya texnologiyasi deganda biz tarbiyaning m aTum
m aqsadlariga erishishga qaratilgan m axsus pedagogik uslublar tizimini 
tushunam iz. H ar qanday tarbiya m etodikasi tarbiya texnologiyalaridan 
tashkil topadi. Masalan, jam oani rejalashtirish. o'sm irlar bilan aloqa 
o‘rnatish, pedagogik diagnostika texnologiyasi va boshqalar. A gar 
texnologiya - bu tarbiya m etodikasining v a kunlanga n qismi b o ls a
(uning birligi), uslub esa o'z navbatida bu u m um iy yoki shaxsiy 
pedagogik m adaniyatda qayd etilgan tarbiya texnologiyasiga nisbatan 
vakun lan g a n elementdir. A garda uslub biror bir tarbiya masalasi bilan 
barqaror b o g i iq b o ls a . u oddiy tarbiyaviy texnologiya b o i i b qoladi. 
Masalan, sinfni m ik ro g u ru h la rg a b o ii s h (qiziqishi bo'yicha, q u r’a 
tashlash bo*yicha, yetakchilari bo'yicha): ham korlikdagi faoliyatda 
o;yin rollarini yaratish usullari; gu ru h n i m u h o k am ad a so'zga chiqish 
tartibi va boshqalar - bularning barchasi tarbiyachilari aniq uslublariga 
misollar. Lekin ulardan hech biri qandaydir aniq tarbiyaviy m asala bilan 
to w
gi*idan-to;g 4ri b o g i i q emas. shuning uchun m ana shu uslublarni turli 
xil texnologivalarga kiritish m um kin. M ik ro g u ru h larg a ajratish uslubini 
ja m o a b o i i b m aqsadni beigilashda ham. ham korlikda rejalashtirish va 
um u m iy ishlarni bajarish texnologivasida ham. gu ru h li tahlilni tashkil 
qilish usuli sifatida ham va muloqot reytingida m ashqlar o'tkazish 
uslubi sifatida ham q o ila s h m um kin. Shunga mos ravishda ishiab chiqi- 
layotgan pedagogik yordam texnologiyalari ham ilgari m a i u m b o l g a n
uslublar yo'nalishidan iborat b o iis h i m um kin. lekin m a i u m tartibda 
tuzilgan ularning ketm a-ketliklari yangi tarbiya vazifalariga javob 
bera boshlashi m um kin. Pedagogik yordam texnologiyasi - bu o'sib 
borayotgan o d am ning boshqalardan o'z ining farqini anglab yetishga
98

---

yordam beruvchi o'quvchining jismoniy, intellektual, mamaviy, ijodiy 
vositalardan foydalanish tizimidir. Bu o'quvchining ta ’lim olishida 
mustaqil va muvaffaqiyatli ilgari borishi, shaxsiy hayot y o i i va hayot 
m azm unini tanlashi uchun zarurdir. Ushbu texnologiyani amalga 
oshirish o'quvchining savol id an boshlanadi: «M en kim boiam an?», 
«Qanday b o i i s h im kerak?» Pedagog bilan birgalikda m ana shu 
savollarni m uhokam a qilish yana boshqa bir mustaqil savolni ham
keltirib chiqaradi: «Qanday yashash kerak?» M axsus tashkil etilgan 
maslahatlar orqali aynan m ana shu o'quvchiga xos b o i g a n individual 
hayot tarzi asta-sekin tuziladi, intellektual, emotsional, jism oniy 
y u k lam alar qulay rejimi tanlanadi.
0 ‘quvchi pedagog yordam ida muvaffaqiyat va baxtsizliklarga 
bardosh berishning o'zi uchun mos usullarini topadi, mehnat 
faoliyatining mos turini aniqlaydi, bo'sh vaqtini uzluksiz ish shakllari, 
o dam lar bilan munosabatlar xususiyatlari bilan belgilaydi.
«Pedagogik yordam » tushunchasining sem antik m a ’nosi birinchi 
navbatda faqatgina biror narsaga ega b o ig a n , lekin yetarli darajaga 
ega b o i m a g a n odam gagina yordam ko'rsatish va q o ilab-quvvatlash 
m um kinligidan iborat. Shuning uchun bolaning o'zida biror narsani 
bilish istagi paydo b o i s a va bu y o i d a uning oldida qiyinchiliklar paydo 
b o i s a pedagogik yordam harakatga keladi. Shunday qilib, pedagogik 
yordam texnologiyasi, birinchi navbatda, vaziyatga javob qaytarishdan 
iborat b o ia d i. O 'z navbatida bu texnologiya turli uslublardan iborat. 
U lardan biri baholash - algoritmik uslub hisoblanadi. Bola faoliyatini 
tuzatish va baholash munosabati: «yaxshi - yomon», «to'g'ri - noto'g'- 
ri», «m u m k in - m u m kin em as» kabilar m a i u m yosh bosqichida belgilar 
xulqi doirasini belgilaydi. Bu uslub o'qituvchi obro'si hali ju d a kuchli 
b o i m a g a n kichik m aktab yoshidagi o'quvchilar uchun ancha samarali 
b o iad i.
Pedagogik yordam texnologiyasi bu - bir uslub ijtimoiy ko'nikm a- 
lar kursini m aqsadga muvofiq kiritish hisoblanadi. Ushbu kurs 
ijtimoiy munosabatlar, shaharlararo munosabatlar, qaror qabul qilish, 
o'zini anglash kabi sifatlardan iborat. Ushbu ikki fanning - amaliy 
m a sh g ’ulotlar yoki ow
zini namoyon etish va o'zaro aloqalar ham da 
ham korlik tajribasi uchun jam oani ijodkorlik bo'yicha m ashg'ulotlar
99

---

kcvrmishida qurilishi ju d a m uhim . Pedagogik yordam ni amalga 
oshirishdan keyingi uslub - bolalar jam oasini tashkil etish va boshqa- 
rishda pedagogning yordam i hisoblanadi. CVzini boshqarish buyruq 
bilan y u z a g a k e lm a y d l balki bolalar va o'smirlar qiziqishlari ham da 
m aktab fuqarosi huquqlari ham o'z m anfaatlarini o'zaro him oya qilish- 
lari ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Ushbu o'zini boshqarish (avnan m ana 
shu yerda pedagogning yordami kerak) m ak tab doirasida bolalar 
qiziqishlarini birlashtiruvchi b o ig a n id a va m aktabning o'zi fuqarolik 
jam iyati sifatida qurilganda paydo b o iad L
B olalarning o'zlari yaratgan qoidalar ularni birlashtiradi. M aktab 
hayoti m u a m m ola rini yanada dem okratik hal etishga im kon beradi. 
Lekin. asosiysi, bunday qoidalar erkinlik va m a s ’uliyatlilik doirasini 
belgilab beradi. Ushbu holatni intizomlilikni rivojlantirishning kuchli 
vositasi sifatida tushunib. ko'p chilik m aktablar o'zlarining qonunlarini, 
o’rtoqlik nizomlarini, 
vijdon kodekslarini yaratmoqdalar. 
Lekin 
ushbu uslubning ham m a l u m xavfli tomonlari mavjud. Pedagog ba'zi 
bolalar boshqalar ustidan nazoratchi b o i i b qolm asliklarini kuzatib 
borishi zarur. Bunday holatda bolalar jam oasida adovat ham yuzaga 
kelishi m um kin. Bunday holatda bolalar qonunni bajaruvchilar va 
ularga qarshi kuzatuvchilarga ajralib qolishlari m um kin. Shunday 
qilib, yuqorida tasvirlangan uslublar (ularning ro’yxati. albatta, davom 
ettirilishi m um kin) to'pi ami yangi m aqsad - pedagog yordam uchun 
texnologiyani belgilab beradi va m ana shu m a z m u n d a innovatsion 
texnologiyalarni qo'llash m aqsadga muvofiq b o ia d i. Um um an olganda, 
har qanday tarbiya tizim ining yangilanishi innovatsiyalar hisobiga 
am alga oshiriladi. Bu esa ikki - revolutsion (inqilobiy) va evolutsion 
v o i bilan sodir b o iis h i m um kin. Inqilobiy y o l odatda m aktab hayotida 
jam iyat hayotidagi favqulodda vaziyatlar bilan kelib chiqadi. Evolutsion 
y o i tarbiya tizim ini samarali pedagogik boshqarish bilan b o ia d i. 
chunki yangilanish m exanizm lari tizim ning o'zida mavjuddir.
T izim ning holati va faoliyati to'gi'isida yaxshi yetkazilib turiladigan 
obyektiv axborotlai; pedagoglar va o'quvchilar jam o asin in g doimiy. 
ijodiy izlanishiga yovnalgan ishlari t a i i m tizim i yangilanishini rejali 
va boshqariladigan qiladi. Innovatsion m aktab tashkil topishi didaktik 
jihatini tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelishga imkon beradi;
100

---

1. 
Innovatsion m aktab tashkil topishi jarayonini didaktik ko'rib 
chiqish turlicha jihatlar orqali amalga oshiriladi:
- Falsafiy-metodologik (o'qitish maqsadlari).
- N azariy (o'qitish mazm uni, o'qitish jarayoni tuzilishi va qonu- 
niyatlari).
~ Texnologiya (o'qitish jarayoni qoidalar tamoyili).
D idaktik qarashning falsafiy-metodologik jihati quyidagidan iborat. 
U yoki bu ijtimoiy bu y u rtm an in g m azm unidan qat’i nazar, m aqsadlarni 
aniqlashtirish jarayoni har doim m a 'lu m pedagogik strategiyani tanlash 
bilan berilishi kerak. Ijtimoiy buyu rtm ad a n o'qitish jarayonini tashkil 
etish aniq m aqsadlariga o4ish jarayonida haqiqatda ishtirok etuvchilar 
barchalari shunday tanlovni am alga oshirishga majburlar: olim- 
didaktiklar, m aktab m a ’muriyath birinchi navbatda esa yangi ta ’lim 
m odellarini ishlab chiquvchi innovatsion m aktablar o'qituvchilari.
IT. 
Turli pedagogik strategivalardan tanlab olishning to’rtta 
yo‘nalishi mavjud:
- T a i i m sohasining eng y u k sa k vazifalari.
- O'qitish va rivojlantirish jarayonlari nisbati.
~ T a i i m m azm u n i konsepsiyasi m a i u m turiga yoiialganligi.
- Inson madaniyafi tuzilishi to'g'risida tasavvur.
Ushbu m a ’lum pedagogik strategiyani tanlash ilmiy obyektiv 
vazifalar bilan um um an hal etilishi m u m k in emas. U har bir aniq 
innovatsion g u ru h n in g umumiy dunyoqarashi bilan, metodologik, 
falsafiy, antropologik qarashlari bilan bog iiq .
III. D idaktik qarash falsafiy m etodologik jih atd an m aktabning 
innovatsionligi g'ovaning obzi u m u m a n yangiligidan tashqari, m aktabda 
m aqsadni shakllantirish jarayoni mavjudligi qavd etilganligidan 
ham iborat b o iis h i m um kin. M aqsadni shakllantirish innovatsion 
m aktabning mavjudligiga sabab b o i a d i va o'z navbatida o'qitishning 
o'zi u sababli b o ia d i.
IV. Innovatsion m aktabning tashkil topishi didaktik qarash (o'qitish 
m azm uni, o'qitish jarayoni tuzilishi va qonunivatlari) nazorat jihatlari 
quvidagilardan iborat. Zamonaviy t a i i m vaziyatlari sharoitlarida devarli 
har bir m aktabda variantiv qism ini aniqlash hisobiga boshlash, key in 
esa, invariant asosini aniqlashtirib shaxsiy pedagogik strategiyasini
101

---

ishiab chiqish imkonivatiga ega. Ya’ni zamonaviy asosiy o'quv rejasi 
faqatgina turli innovatsiyalar yuza g a kelishiga yordam beruvchi omil 
sifatida emas. balki 
haqiqiy 
rag'b atlantirish sifatida h am amal qila 
boshlavdi.
V. O'qitish nazariy as i (o'qitish jarayoni tuzilishi va qonuniyatlari) 
o'qitish m azm unidan farqli ravishda innovatsiyalar y uza ga kelishi uchun 
im koniyat hisoblanmaydi. Lekin innovatsion m aktab tashkil topishini 
didaktik qarashda texnologik jihatida y uzaga keladigan innovatsiyalar 
uchun cheklovchi rolida ishtirok etishi m um kin. Innovatsion m aktab 
tashkil topishini didaktik qarashdagi texnologik jihati quyidagilardan 
iborat. O'qitish m azm uni va texnologivasida o'zaro bog'liqlik mavjud. 
O'qitish m azm unidagi o'zgarish (misol uchun o’quvchi fikrlarini tashkil 
etuvchi sxemalar kiritish) darhol m ana shu m azm u n n i yetkazib berishga 
qodir yangi pedagogik texnologiyani ishiab chiqishni talab qiladi. Va, 
aksincha, m a i u m texnologiyalar o'qitish m azm uni hajm ining o'ziga 
xos chegaralovchilarini ilgari suradi. masalan, davomiyiigi va qam rab 
olish kengligi. Aniq pedagogik texnologiyalar ko'rinishida berilgan 
har qanday innovatsiyalar didaktik qarash texnologik jihatida, bir 
tom ondan. o'qitish nazariyasi va mavjud m aqsadlar bilan cheklangan, 
ikkinchi tom ondan esa ushbu innovatsion texnologiya «mos» keladigan 
yondashish xususiyati bilan (texnoizlanish) cheklangan.