Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

 
P
k
 
– to’lovning qandaydir bir paytga bo’lgan hozirgi (keltirilgan) miqdori; 
P
q
 – 
Q 
to’lovning o’sha paytda bo’lgan hozirgi miqdori. 
 
To’lovlarni  keltirish  payti  sifatida  olinishi  mumkin:  moliyaviy  majburiyatlarning 
boshlanish muddati; biror summani to’lash payti; ikki majburiyat bo’yicha to’lash payti;  
yangi majburiyat bo’yicha to’lash muddatining tugash payti va h.k. 
Misol.
 To’lov muddatlari 17.05, 17.06, 17.08 bo’lgan uchta to’lovni birlashtirishga 
qaror  kabul  qilindi.  To’lov  xajmlari  tegishli  ravishda  10,  20,  30  mln.so’m.  To’lovlarni 
birlashtirish  vaqti  31.08.  Foiz  stavkasi  10%.    Birlashtirilgan  to’lovlar  summasi 
aniqlansin.  
Birlashtirilgan to’lov summasi quyidagicha: 
S
0
 = S
1
 + S
2
 + S
3
             
yoki         

























i
n
m
P
i
n
m
P
i
n
m
P
S
n
n
1
...
1
1
2
2
1
1
0
  
сўм
млн
S
.
807
,
60
116
,
30
405
,
20
286
,
10
1
,
0
360
14
1
30
1
,
0
360
73
1
20
1
,
0
360
103
1
10
0









 






 






 

 
Murakkab foiz stavkalari asosida xam to’lovlarni birlashtirish mumkin: 







k
j
t
k
t
j
i
S
i
S
S
)
1
(
)
1
(
0
 
To’lovlarni birlashtirishda, to’lovlarni yig’ma summasi  
S
0
 – berilgan bo’lsa,  unig 
muddatini aniqlash muammosi paydo bo’ladi (
n
0
). Bu ishni oddiy stavkalarda:  
       
S
0
 = (1+n
0
i)
-1
 = ∑S
j 
(1+n
j
i)
-1
          
bu erdan
        














1
)
1
(
1
1
0
0
i
n
S
S
i
n
j
j
 
Murakkab foizlarda: 
         






j
n
j
n
i
S
i
S
)
1
(
)
1
(
0
0
        bu erdan        
)
1
(
)
1
(
0
0
i
l
n
i
S
S
l
n
n
j
j
n













     
Ikkala  sharoitda  xam 
S
0
  (yangi  almashtiruvchi  to’lov)  almashtiriladigan  to’lovlar 
summasidan kam bo’lmasligi kerak. 
Kontrakt  shartini  o’zgartirganda  oldingi  (birlashtirish)  metodlarini    qo’llab 
bo’lmaydi.  Bu  erda  kontraktni  o’zgartirguncha  va  o’zgartirgandan  so’ng  to’lovlar 
ekvivalentligi aniqlanadi.  
Sodda foizlarda:    







j
k
k
k
j
j
i
n
S
i
n
S
)
1
(
)
1
(
   
Murakkab foizlarda:             



k
j
n
k
n
j
V
S
V
S
   
bu  erda: 
V
  –  diskont
; 
S
j
 
– va 
n
j
  –  almashtiriladigan  to’lovlar  parametirlari; 
S
k
 
  va   
n
k
 
– 

---

 
37 
almashtiruvchi to’lovlar parametirlari;  
Misol:
 1 noyabir va 1 yanvar (kelgusi yil)da 20 va 10 mln. so’m to’lanishi kerak. 
Tomonlar  shartnoma  o’zgartirdi:  1  dekabrda  12  mln.  so’m  to’lanadi,  qolgani  1  mart 
(kelgusi  yil)  da  qoplanadi.  Xisob-kitob  oddiy  stavka  (i  =  0.2)  amalga  oshiriladi.  Kunlar 
365 baza deb 10 mln.so’mni qabul qilsak.  
 
20 ( 1+
) +10 = 12 ( 1+
) + S(1+
)
-1
;    S = 9.531 mln.so’m 
Soliqlar, inflyatsiya va oshgan qiymat
 
Bankka  10  mln.so’m  joylashtirib,  3  yildan  so’ng  8  mln.so’m  qaytarib  olish 
mumkin (bu erda so’mning qiymati emas, miqdori ustidan gapirilyapti). Chunki soliqlar 
va infliyatsiya mavjud. Ayrim davlatlarda (O’zbekistonda ham) foizlar summasidan ham 
soliqlar olinadi. Demak, oshgan qiymatni hisoblashda soliqlarni hisobga olish zarur. Shu 
munosabat  bilan  oshgan  qiymatni    ikki  usulda  (soliqlar  xisobga  olingan  va  olinmagan) 
xisoblaymiz
. 
S 
–  oshgan  qiymat
; 
S
c
  –
  soliqlar  xisobga  olingan  holdagi  oshgan  qiymat; 
foizlardan olinadigan foiz stavkasi 
i
c
 va soliqni umumiy summasini 
C
 
bilan belgilaymiz. 
Foiz  pullaridan  soliq  olish  ikki  variantda  amalga  oshirilishi  mumkin:  1)  soliq 
oladigan  summasini  barchasidan  xisoblashi  mumukin;  2)  davirlar  bo’yicha  aloxida 
xisoblanishi mumkin; 
Oddiy  foizlarda  butun  qarz  muddati  bo’yicha  soliq  summasi  quyidagicha 
aniqlanadi:   
                               C = Pni
s
;       S
c
 = S – (S-P)i
c
 = P [ 1+n (1-i
c
) i ]   
Murakkab foizlarda esa:  
                                                 C = (S-P)i
c
 = P [ (1+i)
n
 -1 ] i
c
  
 Soliq tulangandan so’ng oshgan qiymat teng: 
                                         S
c
 = S –C = P [ (1+i
c
)(1+i)
n
+i
c
  ]  
Ushbu  variant  bo’yicha  soliq  summasi    xar  bir  o’tgan  yil  uchun  aniqlanadi.  Bu 
miqdor o’zgaruvchan  –  oshgan  qiymat  oshishi  bilan  soliq summasi   xam  o’sadi. 
t =
  yil 
uchun foizlar solig’i quyidagicha xisoblanadi: 
                            C
t
 = (S
t
 – S
t-1
)i
c
 = P [ (1+i)
t
 – (1+i)
-1
 ] i
c
 = P (1+i)
t-1
 i ∙i
c
   
   Butun qarz muddati bo’yicha olingan soliqlar teng
:       ∑ C
t
 = C  
Misol.
 Boshlang’ich summa 12 mln.so’m 30% stavka bilan 3 yilga quyilgan. Soliq 
stavkasi 10%. 
Oddiy stavkalarda oshgan qiymat teng: 
A
. Solq to’langanda          
S
c
 = 12000 [ 1+3(1-0.1)0.3 ] = 21720 ming so’m 
B
. Soliq to’lanmaganda    
S  = 12 (1+0.3∙3) = 22800 ming so’m
 
Moliyaviy  hisoblar  inflyatsiya  bilan  bog’lik.  Tovar  narxining  oshishi  pulni 
qadrsizlantiradi,  ya’ni  uning  xarid  qobiliyati  pasayadi.  Inflyatsiya  natijasida  qarz 
beruvchi xam, qarz oluvchi xam foyda ko’rmaydi. Agar so’mning xarid qobiliyati oshsa 
qarz  bergan  shaxs,  agar  so’mning  xarid  qobiliyati  pasaysa  qarz  olgan  shaxs  yutqazadi. 
Yoki foizlarni belgilashda, agar siz belgilagan foiz inflyatsiya darajasidan yuqori bo’lsa 
qandaydir bir natija to’g’risida gapirish mumkin, teskarisi ham bo’lishi mumkin. Kichik 
bir misol keltiraylik:  talabaning 10000 puli bor. U pulini 60% yillik foiz bilan 10 yilga 
kreditga berdi. 10 yildan keyin oshgan qiymat (
S
) – 17,9 ming so’mga etdi. Bu variantda 
baholar  o’zgarmas.    Ikkinchi  variantda  baholar  3  %ga  oshsa,  oshgan  qiymat  13,3  ming 

---

 
38 
so’mga teng bo’ladi. Uchinchi variantda baholar 8% oshsa, 
S
 = 8,3 ming so’mga.  Xulosa 
shuki,  inflyatsiya  natijasida  uchinchi  variantda  student  o’z  bergan  summasini  ham 
qaytarib ololmadi. 
Mana shu xato va havflarga duch kelmaslik uchun, duch kelganda xam juda katta 
zarar  ko’rmaslik  nuqtai  nazaridan  inflyatsiyaning  moliyaviy  bitim  va  operatsiyalar 
natijalariga  ta’sirini o’rganish makqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Faraz qilaylik,  
S
a
 
– summaning harid qilish qobiliyati inflyatsiya mavjud va yo’q 
paytidagi qiymatlari bir-biriga teng. Bu ikkala summaning farqini 
 ∆S
 – bilan belgilasak, 
bu erdan inflyatsiya darajasi 
∆S/S
 teng bo’ladi. Bu erda: 
                                            
S
a
 = S + ∆S = S + S
a
 = S 
(1+
a
) 
Endi inflyatsiya indeksini quyidagi formula bilan hisoblash mumkin: 
                                            I
u
 = 1+a         yoki       I
u
 = (1+a)
n
    
1+a
  –  miqdori
; 
S
a
  –  ni 
S
 
ga  nisbatan  necha  barobar  kattaligini    yoki  bahoni 
o’rtacha necha barobar o’sganligini xarakterlaydi. Yillik inflyatsiya darajasi 
a
 
bo’lsin. Bu 
degani  bir  yildan  keyin   
S
1
a
    summa 
S