A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

Qora tut (Morus nigra L.) 
Qora tut oq tutga nisbatan kam 
tarqalgan, asosan Eron, Markaziy Osiyo va Kavkazda o ‘stiriladi. Uning 
barglari ipak qurti uchun kam ishlatiladi. Daraxti 10-15 m balandlikda 
b o iib morfologik belgilariga k o ‘ra oq tutdan deyarli farq qilmaydi. 
Mevalari iyun-iyul oylarida pishib yetiladi, to‘q qizil, to‘q siyohrangda 
b o iib , nordon - shirin ta’mga egadir. Uning mevalari oq tut mevalariga 
nisbatan qadrlanadi va oziq-ovqat sanoatida va vinochilikda b o ‘yovchi 
modda sifatida ishlatiladi. Qora tutning xalq seleksiyasi mahsuli bo igan

---

shotut navi aholi tomonidan k o ‘plab ekiladi. Asosan qalamchadan 
qimmatli navlari payvandlash y o ‘li bilan ko‘paytiriladi.
Qizil tut (Morus rubra L.) 
Ushbu tut turi Shimoliy Amerikadan 
introduksiya qilingan 15 metrgacha b oig an yirik daraxt, tanasi jigarrang 
- kulrang bo‘lib, barglari pilla qurti boqishda ahamiyati pastroqdir. 
Mevalari yirik, iyun-iyulda pishib yetiladi, qizil, och qizil rangda b o iib , 
shirin ta ’mga ega. Markaziy Osiyodan tashqari, Qrim va Kavkazda bog‘ 
va parklarida, ba’zan Ukraina Belorussiya, Boltiq bo‘yi davlatlarida 
uchraydi. Sovuqqa chidamli. Pishiq, zich yog‘ochga egadir.
MAKLYURA (MACLURA) TURKUMI
Bu turkumga Olov rangli maklyura 
(Maclura aurantiasa Nutt.)
turi kiradi. Bu tur katta daraxt b o iib , bo‘yi 20 m ga yetadi. Shox- 
shabbasi juda qalin. Po‘stlog‘i qalin, chuqur yorilgan, to ‘q-qo‘ng‘ir 
rangda, novdasi kul va yashil rangda, avval tukli b o iib , so‘ng 
tuksizlanadi. Barglari butun, cheti tekis, yaltiroq, navbat bilan 
joylashadi. Barglar qo‘ltig‘ida o ‘tkir uchli, ingichka b o lim 2 sm 
keladigan tikanlar joylashadi. M aklyura ikki uyli o ‘simlik, gullari ayrim 
jinsli, U aprel-may oylarida gullaydi. Gullari sharsimon to ‘pgul hosil 
qiladi, yashil rangda. Mevasi sentabr-oktabr oylarida yetiladi.
M aklyura yosh vaqtida tez o ‘sadi. Ildizidan bachkilaydi va parxish 
y o li bilan ko‘paytiriladi. U Shimoliy Amerikada tabiiy holda o ‘sadi. 
MDH da Kavkazda, Markaziy Osiyoda, Qrimda, Karpatda, Ukrainaning 
janubiy hududlarida ekiladi. Shimoliy tumanlarda qishki sovuqdan 
zararlanadi. Qurg‘oqchilikka chidamli, yer tanlamaydi va tuproq 
sho‘riga bardosh beradi. Maklyuraning yog‘ochi o‘zakli, o ‘zagi sariq- 
novvoti rangda, og‘ir, qattiq b o iib , yaxshi randalanadi, shuning uchun 
duradgorlikda foydalaniladi. Ildizidan va yog‘ochidan bo‘yoq moddasi 
olinadi. Maklyura ihota o ‘rmonzorlari barpo etish uchun ekiladi. 
Maklyura vatani Shimoliy Amerika boiib, yaxshi sharoitlarda 20 m 
balandlikka ega daraxt b o iib , barglari tekis tuxumsimon shaklda och -
yashil, yaltiroq. Barg qo‘ltig‘i uchli ingichka 2 sm uzunlikda. Ikki uyli 
may-iyun oyida gullaydi, gullari sharsimon gul to'plamidan iborat. 
Mevasi sentabr-oktabr oyida pishib yetiladi. Maklyura mevasi o ‘z 
vatanida pishib yetilgach tilla rang - sariq rangga kiradi, bizning 
sharoitimizda yashil-sariq rangga kiradi. Sharsimon mevasi diametri 10- 
15 sm b o iib , tashqi ko‘rinishi apelsin mevasiga o‘xshab ketadi. Iste’mol 
qilish uchun yaramaydi. U ru g iari bahorda ekilganda yaxshi unib

---

chiqadi, sovuqqa o ‘rtacha chidamli. Sho‘rlangan yerlarda o‘sishi 
mumkin. Qurg‘oqchilikka chidamliligi o ‘rmon melioratsiyasida va 
ko‘kalamzorlashtirishdaqadrlanadi.