5- ma’ruza tasviriy statistika ko’rsatkichlari

5.4-tarh. Statistik taqqoslash turlari.

Taqqoslash – turli ko`rsatkichlarni ayirma yoki bo`lish yo`li bilan o`zaro solishtirishdir.

Demak, statistik taqqoslashlar turli miqdorlarni (ko`rsatkichlarni) bir-biri bilan ayirma yoki nisbat shaklida solishtirishni bildiradi, ya`ni:

= K₁ - K₀ (3.1)

T= K₁ / K₀ (3.2)

Bu yerda K₁ - taqqoslanuvchi ko`rsatkich, K<sub>0</sub>-taqqoslovchi ko`rsatkich ayirish natijasida olingan yangi ko`rsatkich, T-bo`lish natijasida olingan yangi ko`rsatkich.

Ayirmalar shaklidagi (6.1) taqqoslash natijasi () nomli ko`rsatkich bo`lib, o`rganilayotgan hodisa o`lchov birligida ifodalanadi. U bir hodisa ikkinchisiga nisbatan mutlaq o`lchamda qanchaga katta-kichikligini belgilaydi. Nisbiy (6.2) taqqoslash natijasi (T) nomsiz (abstrakt mavhum) ko`rsatkich bo`lib, hodisaning sifat mohiyatini nazardan soqit qiladi. U jarayon tezligini, intensivligini aks ettiradi. Bunday tartibdagi (3.2) taqqoslash natijalari nisbiy statistik ko`rsatkichlar deb ataladi. Bu holda taqqoslanuvchi (bo`linuvchi) ko`rsatkich (K₁) joriy miqdor, taqqoslovchi (bo`luvchi) ko`rsatkich (K₀)esa zaminiy miqdor deb nomlanadi.

Nisbiy ko`rsatkichlar har xil shakllarda ifodalanadi, masalan, koeffitsiyentda, foizda, promilleda, proditsimilleda va h.k. u yoki bu shaklni qo`llash zaminiy miqdorni qanday birlikka tenglashtirib olinishiga bog`liq. Jumladan koeffitsiyentda bu miqdor 1 ga, foizga 100 ga, promilleda 1000 ga, prodisimilleda 10 000 ga tenglashtiriladi.

Nisbiy ko`rsatkichlarni turli tartibda taqqoslash yo`li bilan olish mumkin.

Birinchi tartibli taqqoslashlarda bevosita hodisalar, ularning belgi qiymatlari taqqoslangan bo`lsa, ikkinchi tartibli statistik taqqoslashlar birinchi tartibli taqqoslash natijalariga asoslanadi, ya`ni bu holda ular bir-biri bilan solishtiriladi. Ikkinchi tartibli taqqoslashlar natijasida vujudga keladigan nisbiy ko`rsatkichlar ommaviy hodisa rivojlanish jarayonlarining yangi qirralarini ochish, tahlilni chuqurlashtirib voqelikning ich-ichidagi munosabatlarni o`rganish uchun xizmat qiladi. Ikkilamchi tartibli taqqoslashlar quyidagi shakllarda amalga oshirilishi mumkin:

T_y = y_i+1 / y_i T_ = (y_i+1 - y_i) / (y_i - y_i-1) (3.3)

T_i = T_i+1 / T_i = (T_i+1 / T_i) / (T_i / T_i-1) (3.4)

T_y/T = [(y_i+1 - y_i) / (y_i - y_i-1)] : y_i / y_i-1 (3.5)

K_c = (E_i - E_i-1) / (R_i - R_i-1) (3.6)

K_f = (E_i / R_i) / (E_i-1 / R_i-1) (3.7)

K_e = [(E_i - E_i-1) / (R_i - R_i-1)]: (E_i - R_i-1) (3.8)
Bu yerda y_i - joriy davr ko`rsatkichi.

Y_i-1 - oldingi davr ko`rsatkichi.

y_i+1 - keyingi davr ko`rsatkichi.

E_i va E_i-1 - joriy va o`tgan davrda olingan iqtisodiy effekt (samara, natija).

R_i va R_i-1 - tegishli davrlarda ishlatilgan resurslar.

 - orttirma (o`zgarish) alomati.

(6.3), (6.4) va (6.5) shakllaridagi taqqoslashlar natijasida rivojlanish tezligining jadallashish suratlari deb ataluvchi nisbiy ko`rsatkichlar olinadi.

(6.6), (6.7) va (6.8) ko`rinishidagi taqqoslashlar o`rganilayotgan hodisalar o`rtasida sabab-oqibat bog`lanishlar mavjudligini tahlil qilishda qo`llanadi. Jumladan, bozor taraqqiyotini iqtisodiy tahlil qilishda ishlatiladigan chegaraviy moyillik ko`rsatkichlari (3.6) tipidagi taqqoslashga asoslanadi. Masalan, iste`mol qilish yoki jamg`arish uchun chegaraviy moyillik koeffitsiyentlari quyidagicha hisoblanadi:

K_s = S / GDP = (C_i - C_i-1) / (GDP_i - GDP_i-1)

K_i = I / GDP = (I_i - I_i-1) / (GDP_i - GDP_i-1)

Bu yerda Ks va Ki iste`molga va jamg`arishga chegaraviy moyillik ko`rsatkichlari;

C_i va C_i-1 - joriy va o`tgan davrdagi pirovard iste`mol uchun ishlatilgan tovar va xizmatlar hajmi;

I_i va I_i-1 - tegishli davrlarda real aktivlarni jamg`arish uchun investitsiyalar;

GDP_i va GDP_i-1 - tegishli davrlarda yaratilgan yalpi ichki mahsulot;

 - o`zgarishni ifodalovchi belgi.

Masalan, 2005 yilda O`zbekiston yalpi ichki mahsuloti 15,1 trln. so`m, shu jumladan pirovard iste`mol fondi 10,4 trln. so`m va jamg`arma fondi - 4,7 trln. so`mni tashkil etgan, 2000 yilda esa bu ko`rsatkichlar tegishli tartibda 3,2; 2,7 va 0,5 trln. so`m, bundan:

K_s = (10,4 - 2,7) / (15,1 - 3,2) = 7,7/11,9 = 0,647

K_I = (4,7 - 0,5) / (15,1 - 3,2) = 4,2/11,9 = 0,353

Ayirma shaklida taqqoslash natijalari solishtrilayotgan ko`rsatkishlar bir-birdan qanchaga ko`p yoki ozligini belgilaydi, halos. Ammo hodisalarning rivojlanish darajasini aniqlamaydi. Bu maqsad uchun nisbiy miqdorlar xizmat qiladi. Nisbiy miqdor deb ikkita mutloq ko`rsatkichlarni bir-biriga bo`lishdan hosil bo`lgan taqqoslash natijasi ataladi. Taqqoslash asosini qanday birlikga tenglashtirilishiga qarab nisbiy miqdorlar turli shakllarda ifodalanadi. Agarda bu asos birga tenglashtirilsa nisbiy ko`rsatkich koeffitsiyenti yoki salmoqda, u uzga tenglashtirib olinsa nisbiy ko`rsatkich foizda (%), mingga tenglashtirilib qaralsa promilleda (‰), mingga tenglashtirilsa proditsimilleda (<sup>o</sup>‰) ifodalanadi. Bu hollarda nisbiy miqdorning mohiyati o`zgarmidi, ifodalanish shakligina turli ko`rinishni oladi.