5- ma’ruza tasviriy statistika ko’rsatkichlari

5.3. Mutlaq ko`rsatkichlar

Statistik kuzatish ma’lumotlarini jamlash natijasida o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarning hajmini, sonini, darajasini va uchrashish tezligini xarakterlovchi miqdorlarga ega bo‘lamiz. Bunday miqdorlar mutlaq miqdorlar deyiladi. Masalan, O‘zbekistonning territoriyasi 447,2 ming kvadrat km., aholisi 34,860 mln. kishi, Respublikamizda 410 mingdan ortiq korxona mustaqil ravishda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanib kelmoqda, har yili mamlakatimizning yoshlaridan 56000 tasi student bo‘ladi. Bularning hammasi mutlaq miqdorlardir.

Mutlaq miqdorlar ikki usulda aniqlanadi yoki hosil qilinadi: kuzatish ma’lumotlarini jamlash va maxsus hisob-kitob yo‘li bilan.

Mutloq miqdorlar turli o`lchov birliklarida ifodalanadi. O`rganilayotgan hodisa yoki belgilarning tabiati va hisoblashda ko`zlangan maqsadga qarab ular natura shaklida, shartli natura birliklarida hamda pulda o`lchanadi. Bir jinsli va hilli hodisalarni hisoblashda natura birliklari qo`llanadi. Masalan, ishlab chiqarilgan gaz mol uzunlik birligida (m, km), qazib olingan ko`mir og`irlik birligida (kg, t), gaz esa hajm birligida (m<sup>3</sup>, km<sup>3</sup>), qurilgan uy sathi yuza birligida (m<sup>2</sup>), hudud maydoni esa km<sup>2</sup> da, ekin maydoni gektarda (ga) o`lchanadi. Murakkab hodisalar, masalan, tubinalar, dona va quvvat birligida (ot kuchi yoki kvt) hisoblanadi.

Natural va shartli natural o‘lchov birliklari qanday qulay va foydali bo‘lmasin, ular mohiyati jihatdan bir xil bo‘lmagan hodisalarni bir o‘lchovga keltira olmaydi. Ishlab chiqarilgan gazmol, ko‘mir va yog‘ning miqdorlarini qo‘shib bo‘lmaydi. Bu tovarlar turli o‘lchov birliklarida o‘lchanadi va turli iste’mol qiymatiga ega. Bu muammo qiymat (pul) o‘lchov birliklarini qo‘llash bilan echiladi. Qiymat o‘lchov birligi deyilganda har hil turdagi va turlicha iste’mol qiymatiga ega bo‘lgan hodisalarni bir xil birlikka keltiruvchi o‘lchov birliklari tushuniladi.