№3-Ámeliy jumis. Tema: Tábiyǵiy apat nátiyjesinde keltiriletuǵin ziyanlar dárejesin aniqlaw


Sel, onıń qásiyetleri hám shıǵınları



Download 184,9 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/5
Sana07.03.2022
Hajmi184,9 Kb.
#486083
1   2   3   4   5
Bog'liq
3- тема (2)

Sel, onıń qásiyetleri hám shıǵınları. 


Taw aymaqlarında kúshli jawin jawıwı, mızlıq hám qarlardıń tez eriwi 
nátiyjesinde payda bolǵan dárya tasqınların, taw eteklerinde uniraǵan taw jinsi 
bóleklerin suw aǵımı menen tegislik tárepke aǵip túsiwi
sel hádiysesi
dep 
júritiledi. Sel aǵımı massasınıń shama menen 50-60 protsenti túrli shamadaǵı taw 
jinsi bóleklerinen, ósimlik hám terek bóleklerinen ibarat boladı. Sel aǵımınıń 
dawam etiw waqti kóbinese, 5-2 saattan 12 saatǵa shekem, tezligi 5-8 m/s den 12 
m/s ge shekemdawam etiwi múmkin, sel massasınıń tiǵizlıǵı bolsa 1, 2-1, 9 t/m
3
ni quraydı. 
Sel aǵıslarınıń tezligin 3 gruppaǵa bólıw múmkin: júdá tez (100 mıń. m
3
ten kóp sel massasınıń háreketi, 6 -10 jılda bir ret ), ortasha (10 nan 100 mıń * m
3

2-3 jılda bir ret) hám kúshsiz (10 mıń *m
3
ten kem ). 
Bunday fizikalıq kórsetkishlerge iye aǵıs júdá úlken kúsh bolıp, xalıq 
xojalıǵına sezilerli ziyan keltiredi, aǵıs jolında dus kelgen suw imaratların, 
jollardı, awıl hám qalalardı, baǵlardı, kópirlerdi wayran etip ketedi, úlken 
maydanlardı ılay, qum, tas qatlamları menen kómib taslaydı. 
Sel - arabsha sóz
bolıp, tawlıq aymaqlardaǵı suw tasqını mánisin ańlatadı. 
Sel aǵısları ózi menen alıp keletuǵın qattı bólekshelerdiń ólshemine qaray úsh 
gruppaǵa bólinedi: 
suw -taslı seller; 
ilayli seller; 
aralas seller. 
Jer maydanında júz bergen apatshiliqlar sellerge mısal etip, 1934 jılınıń jańa 
jıl keshesi AQSHtin’ Los-Anjeles qalası átirapında gúzetilgen sel aǵımın kórsetiw 
múmkin. Sol kúni qalaǵa jaqın Kordelyera tawinda kúshli jawin jawip , onıń 
muǵdarı 538 mm. ni payda etken. Jawin tiniwinan sál aldınlaw tawdan úlken 
tezlikte suw tasqını tómenge háreket etken. Bul suw tasqını 100 m aralıqqa 
shekem jayilip oǵan jaqın bolǵan eki qala - Lya Kreket hám Montero qalalarına 
úlken ziyan jetkizgen. Suw aǵımı tolqınınıń bálentligi 6 m.ge shekem jetgen, óz 
jolında 500 dana kópirdi, bir qansha jaylar hám imaratlardı wayran etken, bir-
qansha adamlardı turaq jaysız qaldırǵan. 
Oraylıq Aziyada eń kúshli sel aǵısları Kazaxstan Respublikasınıń Alma –ata
qalasınan ótetuǵın, qala atı menen atalıwshı dárya oypatlıqlarında gúzetilgen. 
Mısalı, 1921- jıl 8- iyun kúni keshte júz bergen sel aǵımı nátiyjesinde qalaǵa alıp 
kelingen taw jınısları 100 mıń vagonga ju’klengen . Bul apat nátiyjesinde 400 


den artıq adam qaytıs boldı. Sel aǵımınıń payda bolıwına tawlıq aymaqlardaǵı 
qarlar hám mızlıqlardıń eriwi, kúshli jawin jawg’anlig’i sebep bolǵan. 
Alma –ata qalası jáne onıń átirapında júdá kóp oyranshiliqli sel aǵısları 
gúzetilgen. Olardan taǵı biri Medeo sel bógeti qurılǵannan keyin, 1973- jıl 15 -iyul 
kúni júz bergen. Sol kúni kúshli jawin tásirinde bálent tawlıqtaǵı tábiy kól 
bógetleriniń aynıwı nátiyjesinde kúshli sel aǵımı payda bolǵan. Bul aǵıs shama 
menen 2 saat dawam etip, onıń sarpı 2000-3000 m
3
/s.ge jetken hám Medeo 
bógetine 400000000 m
3
sel massası alıp kelip taslanǵan. Ertesi kúni sel qayta 
tákirarlanǵanda Medeo seli bógetten asıp ketiwine tek 6 m aralıq qalǵan edı. Eger 
sel bógetten asıp háreketlense, Alma –ata qalasına júdá úlken qáwip tuwdırıwı 
múmkin edi. Sol sebepli bunıń aldın alıw maqsetinde bógettegi suw aste shıǵarıp 
jiberilip, bógettiń bálentligi 150 m ge shekem kóterilgen. 1988- jıl 29 –yanvarda
Kos- Uzen awılında ( Kazaxstan ) 80 m biyiklikten kólemmi 200 mln m
3
bolǵan 
qum, tas hám ılay aralash sel aǵısları háreketke kelip, 115 m uzınlıqtaǵı temir 
beton kópirdi, kóplegen insanlardıń jasaw úylerin buzip insanlardıń ólimine sebep 
bolǵan. 
Ózbekstan Respublikasınıń Tashkent, Qashqadárya, Surxandaryo hám 
Ferǵana oypatlıqlari wálayatlarınıń tawlı aymaqları sel qáwpi bolatuǵın zonalar 
esaplanadı. 
Aqırǵı 100 jıl ishinde Ózbekstan Respublikası aymaǵında 2500 den artıq sel 
aǵısları gúzetilgen. Bulardan 1400 den aslamı ılaylı, 350 den aslamı suw-taslıq, 
650 den aslamı aralash sellar bolıp tabıladı. Respublikamizdiń Ferǵana 
oypatlıqǵında, Tashkent aldı aymaqlarında sel aǵısları tez-tez gúzetilip turıladı. 
Sel aǵısları Respublikamız aymaǵında báhár máwsiminde hám jazdıń birinshi 
ayında júz beredi. Buǵan sebep aymaǵımız jaylasqan regionlarinıń tábiy 
sharayatı bolıp, báhár aylarındaǵı kúshli nóser, jawinlar, temperaturanıń ıssı 
keliwi, tawlarda mızlıq hám qarlardıń tez eriwi, dárya ózeni qiyaliginiń 3-50 den 
úlkenligi, suw jıynaw maydanında bóleksheleri baylanıspaǵan tosoq taw 
jınıslarınıń bar ekenligi tiykarǵı faktorlardan bolıp esaplanadı. 
Sol orında Ferǵana wálayatınıń Shohimardon awılında 1998 -jıl jazda bolǵan 
sel páleketi tuwrısındaǵı maǵlıwmattı keltirsek. Hawanıń birdan issib ketiwi 
nátiyjesinde Kirgizstan Respublikasınıń Osh wálayatı tawlarındaǵı qarlardı eriwi 
tezlsip, bunıń áqibetinde 1998- jıldıń 7 –iyulinen 8 iyulǵa oter túninde úlken 
suw aǵımı payda bolǵan. Bul aǵıs Shohimardon sayina qosılıp, onıń suw 
sıyımlılıǵın 200 m
3
/s ge kóbeytip jibergen hám kúshli aǵıs nátiyjesinde 52 
xojalıq, 36 dem alıw mákanları ziyan kórgen. 8-9 iyul kúnleri adamlardı 
Shoximardon awılınan kóshiriw jumısları baslanǵan. Bul apat áqibetinde 104 


adam qaytis bolǵan, 68 hár-qıylı haywanlardıń deneleri tabılǵan. Kúshli sel aǵımı 
nátiyjesinde 15 km gaz ótkeriw, 14 km avto jol, 4 iri avtomobil kópiri, 3 km suw 
ótkeriw sistemaları, 3 km elektr uzatıw tarmaqları jaramsız jaǵdayǵa kelgen, 200 
den artıq sawda shaqapshalari pútkilley wayran bolǵan. Bul tábiyǵiy apat 
aqıbetlerin saplastırıwǵa 2000 ge jaqın puqaralar, 438 texnikalar tartılǵan. 
2002 jıldıń iyul ayında tap usi walayatta Vodil awılında sel apati júz berdi. 
Apatshiliq oshaǵi Kirǵizstanıń Zıyarat ornıy rayonınan baslanǵan kúshli nóser 
jawin áqibetinde Shohimardonsay dáryasındaǵı suw júzesi keskin kóterilip, 
Vodil awılına úlken sel aǵımın alip keldi. Bul apat Vodio awılı aymaqlarındaǵı 
úylerge, jollarǵa, egisliklerge, kommunikatsiya sistemalarına úlken ziyan
jetkizgen. 
Sel aǵıslarınıń aldın alıw, olarǵa qarsı gúresiw, sel bolıwı múmkin bolǵan 
maydanlardı anıqlaw, olardı payda bolıw sebeplerin tereń úyreniw, átirap -
ortalıqtı qorǵawdıń tiykarın payda etip úlken xalıq xojalıq áhmiyetine iye. Sol 
sebepli sel hádiysesin jónge salıw maqsetinde alıp barılatuǵın jumıslar ilimiy, 
ámeliy juwmaqlarǵa, ilájlarǵa tiykarlanǵan bolıwı maqsetke muwapıq.

Download 184,9 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish