Wo’zbekstan baylani’s ha’m informaci’yali’q agentligi tashkent informaciyaliq texnologiyalari universiteti no’kis filiali

I) til arqasi dawissizlari - t, d, n, l

B) til tubi dawissizlari - sh, j, r

3. 
   Til ortasi dawissizi - y
   
4. 
   Til arti dawissizlari - x, g
   
5. 
   Kishxene tillix dawissizlari - q, x, n, g
   
6. 
   Komexey dawissiz - h
   

Qaraqalpaq tilindegi dawissizlardin jasaliw usili boyinsha bo'liniwi

A) jabisin'qi dawissizlar - p, b, m, t, d, n, x, g, q, n

I) juwisinqi dawissizlar - w, f, v, s, z, l, sh, j, y, x, g, h

B) dirildewix dawissiz - r

Basqa tillerden kirgen so'zlerde jumsalatugin ts ham sh sesleri jabisin'qi dawissizlar qatarina kiredi. Olar til biliminde affrikat (latinsha affrikare, bizin'she „qirip o'tiw" degendi anlatadi) dawissizlar dep ataydi.

Biz jana a’lipbedegi dawissiz seslerdi bildiriwshi ha’riplerdin imlasin unli, u'nsiz ham sonor dawissizlarga bolip u'yregemiz.

B, d, g, g, d, j, z, v ha’riplerinin hammesi ushin ortaq belgi olardin unli dawissizlardi anlatiwi bolip tabiladi. U'nli dawissizlardi aytqanda o'pkeden shiqqan hawa so'ylew agzalari tarepinen tosqinliqqa usiragani menen birden irkilip qalmaydi. Sonliqtan olardi aytqanda dawis ta qatnasip, sozip aytiw mumkinsiligi boladi.

B ha’ribi a’lipbede ha’riplerdin qatar tartibi boyinsha ushinshi orinda turip, unli, qos erinlik, jabisinqi dawissizdi tanbalaydi. Oni aytqanda tosqinliq erinlerde payda boladi, eki erin bir-birine jabisip, olardin jariliwi netiyjesinde bul ha’rip bildiretugin ses jasaladi.

B ha’ribi so'zdin' basinda ham ortasinda jumsaladi. So'zdin' basinda: bas, bala, bar, ber, bes, barmaq, bugin, bekkem, besik, bag ham t.b.; sozdin ortasinda: tabaq, qabaq, sabaq, shabaq, jaba, joba, baba ham t.b.

B ha’ribi so'zdin' aqirinda jumsalmaydi. Biraq aqiri p unsiz dawissizga pitken so'zlerge dawislidan baslanatugin qosimta qosilganda p dawissizi b dawissizina aylanadi: tap+adi=tabadi, jap+adi=jabadi ham t.b.

B ha’ribi qosimtalardin basinda jumsaladi. Misali: -ba//-be (atliq jasawshi qosimta), -baq//-bek (atawish feyil jasawshi qosimta), -bas//-bes (kelbetlik feyildin bolimsiz qosimtasi) ham t.b.

Rus tili ham ol arqali basqa tillerden o'tken ayirim so'zlerdin' aqirinda b ha’ribi jaziladi, biraq ol p sesine aylanip aytiladi: stab (jaziliwi) - shtap (aytiliwi), klub (jaziliwi) - klup (aytiliwi) ham t.b.

Solay etip b ha’ribi qaraqalpaq tilinde sozdin basinda ham ortasinda, qosimtalardin basinda jumsaladi.

B ha’ribinin baspa turinin bas ha’ribi b, kisi turi b, jazba turinin bas ha’ribi b, kisi turi b. Onin jazba turinin bas ha’ribi qosimsa belgiler arqali sozdegi keyingi ha’rip penen tutastiriladi: balalar, bayraq, bayram ha’m t.b. Onin jazba turinin kisi ha’ribi orta boleginen keyingi ha’ripke tutastirilip jaziladi: bagman, baliq, tabaq, sabaq ham t.b.

D ha’ribi a’lipbede ha’riplerdin qatar tartibi boyinsha to'rtinshi orinda turadi. Ol unli, til aldi, jabisinqi dawissiz sesti tanbalaydi. Oni aytqanda tosqinliq til usi joqari tislerdin tubine tiyedi, olar jabisip, son jazdiriliwi menen d sesi payda boladi. Bul onin jabisinqi ekenligin ko'rsetedi.

D ha’ribi so'zdin' basinda ham ortasinda, qosimtalardin basinda jumsaladi. So'zdin' basinda: diry, dil, dirt, don, duris ham t.b.; sozdin ortasinda: orda, adam, adiraq, gudi, qada ham t.b.

Qosimtalardin basinda: -da//-de (orin sepligi), -daq//-dek (soz jasawsi qosimta) ham