V=k[A]a [B]

5.1.2. Gomogen –katalitik reaksiyalarning turlari
Gomogen-katalitik reaksiyalar quyidagilarga bo‘linadi:
1. Oksidlanish –qaytarilish (katalizator sifatida reaksion sistemaga tuz holida kiritiladigan o‘zgaruvchan valentli metallarning oddiy va murakkab ionlari qo‘llaniladi).
Quyida gomogen-katalitik oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining umumiy sxemasi keltirilgan.
Ок₁ + Qay₂ → Qay₁ + Ок₂ (а)
Ок₁- oksidlovchi: Qay₂ –uni qaytarilgan formasi:
Qay₁ –qaytaruvchi: Ок₂-uni oksidlangan formasi.
Bunday reaksiyalarda katalizatorlarni tasiri shundan iboratki: uni oksidlangan formasi (К_ОК) qaytaruvchi Qay₂ bilan tasirlashib tezda qaytarilgan formaga (К_qay) va qayiaruvchi esa oksidlangan formaga o‘tadi; Katalizatorning qaytarilgan formasi (К_qay) oksidlanuvchi bilan tezda tasirlashib yana oksidlangan formaga, oksidlovchi esa qaytarilgan formaga (Qay₁) o‘tadi. Shunday qilib, gomogen –katalitik oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini quyidagi sxema bo‘yicha umumlashgan tenglamasini yozish mumkin
К_0К + Qay₂ → К_qay + Ок₂ (б)
Кqay₁ +Ок₁ → Кок +Qay₁ (в)
Umumiy (b) va (a) tenglamalarni (a) tenglamaga keltirish mumkin. Lekin, reaksiya gomogen katalizator tasirida birmuncha yuqori tezlikda boradi va silk tugagandan keyin katalizator К ок₁ formada regeneratsiyalanadi.
Yuqorida keltirilgan mexanizm bo‘yicha ketadigan gomogen-katalitik oksidlanish qaytarilish reaksiyasiga misol tariqasida vodorod peroksidini parchalanish reaksiyasini keltirish mumkin. Katalizator ishtirokisiz bu reaksiya quyidagi sxema bo‘yicha juda sekin boradi.
2H₂O₂→2H₂O+O₂
Fе³⁺ ionlari (katalizator) ishtirokida esa reaksiyaning mexanizmi o‘zgarib tezlik keskin ortadi:
a) katalizat orning oksidlangan formasi –Fе³⁺ ionlari, (metall ionlari yuqori oksidlangan darajasida oksidlovchi bo‘ladi) qaytaruvchi –vodorod peroksid molekulalari bilan tasirlashib, qaytarilgan forma Fе²⁺ ga o‘tadi, vodorod peroksid molekulalari esa oksidlangan formaga o‘tadi va u НО^*₂ radikallarini hosil qilib parchalanadi.
Fe³⁺ + H₂O₂ → Fe²⁺ + H₂O₂⁺ →H⁺ + HO₂
(Kок)+(Qay₂) (Кqay) (Ок₂)
б) hosil bo‘lgan НО₂ radikallari quyidagi sxema bo‘yicha vodorod molekulalarini zanjirli parchalanishga olib keladi.
HO₂ +H₂O₂ → HO +O₂ +H₂O
HO +H₂O₂ → HO₂ + H₂O
HO₂+H₂O₂→HO +O₂+H₂O
Bu silk radikallarning rekombinatsiyasigacha yani zanjirli uzilishigacha davom etadi.
v) katalizatorning qaytarilgan formasi (Fе²⁺) bilan oksidlovchi (bu funksiyani vodorod peroksid molekulalari bajaradi, chunki u ham oksidlovchilik, ham qaytaruvchilik vazifasini bajaradi) tasirlashishi natijasida katalizator regeneratsiyalanadi.
Fe²⁺ + H₂O₂ → Fe³⁺ + H₂O₂^- →H˙ + HO^-
(K_qay) Ок₁ (Кок₁) (Qay₁)
2) Kislota-asosli (katalizatorlar mineral kislotalar, asoslar, Brensted-Louri va Lyuisining kislota va asoslari): Bu katalitik reaksiyalar quyidagilarga bo‘linadi:
a) alohida kislotali (katalizator Н⁺ ionlari yoki Н₃О ionlari)
b) umuman kislotali (katalizator –kuchli mineral kislotalar, yani Н₃⁺О dan tashqari) xoxlagan НА kislota:.
в) alohida asosli (katalizator – ОН ionlari):
g) umumiy asosli (katalizator –ОН dan tashqari hohlagan В: (В‾) asos (masalan ammiak, aminlar, anilin va boshqalar.)
asosli kataliz (alohida va umumiy) kislota-asosli gomogen –katalitik tasirlashishda asosiy hisoblanadi: Uning ayrim asosiy holatlarini misollar yordamida ko‘rib o‘tamiz.
Asosli kataliz (maxsus va umumiy ) reagent molekulalarining faollanishi protonning ajralishi va faol anionning hosil bo‘lishi yoki vodorod bog‘i hisobiga kompleks hosil bo‘lishidan iborat:
a) alohida asosli АН6+ОН‾→А‾+Н₂О
b) umumiy asosli АН+В: (yoki В‾)→А‾+ВН⁺ (yoki ВН)
keyin esa faol reagent (karbanion) ning o‘zgarishi ikki xil mexanizm asosida boradi:
1) Elektron bulutining qayta taqsimlanishi natijasida karbanionning monomolekulyar parchalanishi va katalizatorning regeneratsiyalanishidan iborat, bunda birdaniga reaksiyaning hamma mahsulotlari yoki reaksiya mahsuloti va yangi oraliq mahsulot (aniqrog‘i oraliq birikma) hosil bo‘lishidan iborat, keyingi bosqichda oraliq birikma reaksiya mahsulotiga aylanadi va katalizator regeneratsiyalanadi.
Misol sifatida ushbu mexanizm orqali boradigan to‘yinmagan organik kislotalarning dekarboksillanish reaksiyasini quyidagi sxema bo‘yicha ko‘rsatish mumkin:
RCH₂ – COOH +OH ‾ → RCH₂COO ‾+ H₂O
(faollanish)
RCH₂COO‾ → CO₂ +RCH₂ (Р₁ va yangi oraliq maxsulotni
hosil qilib monomolekulyar
parchalanish).
RCH₂‾ +H₂O → RCH₃ +OH‾ (Р₂ mahsulotning hosil
bo‘lishi va ОН‾Р₂ katalizatorni
regeneratsiyasi)

2) katalizator bilan faollangan reagentni nuklefil sifatida ikkinchi reagent molekulalari bilan (yoki birinchi reagentni o‘zini molekulalri bilan) tasirlashib karbonion hosil qilishida iborat. Misol sifatida aldol kondensatsiyalanish reaksiyasini keltirish mumkin. Bunda atsetaldegidni ikkita molekulasi tasirlashib aldegidospirt hosil qiladi:

Asosli katalizator (В) (ammiak, anili trimetilamin va boshqa Brensted –Lauri asoslari) ishtirokida bu reaksiya ikkinchi mexanizm asosida boradi.
Birinchi bosqich reagent molekulalarining katalizator ishtirokida oraliq birikma-karbanion hosil qilinishidan iborat.

Keyin esa hosil bo‘lgan karbanion nukleofil sifatida atsetaldegidni ikkinchi molekulasi bilan tasirlashib yangi oraliq birikma yangi karbanion hosil qiladi.

Keyingi bosqich bir vaqtni o‘zida ozirgi mahsulot (aldegidospirt) hosil bo‘lishi va katalizatorni regeneratsiyasidan iborat:

Hamma reaksiyalarning tezligi limitlovchi, yani ikkinchi bosqichining tezligi bilan aniqlanadi.
d) umumiy kislota-asosli (katalizator sifatida juft modda Brensted kislotasi va Brensted asosi. YAni НА-В: ko‘llaniladi)
j) elektrofil (katalizator-Lyuis kislotalari: АlCl₃, ВF₃, СоСl₃, bir qator hollarda esa metall ionlari Li⁺, Аg⁺, Нg²⁺, hamma zarrachalar elektron juftiga nisbatan aksiptor hisoblanadi). Bunday katalizga aromatik uglevodorlarning elektrofil o‘rin olish reaksiyasi (alkillash, nitrollash), va olefinlarga galogenlarning birikishi misol bo‘ladi.
Aromatik uglevodlarning elektrofil o‘rin olish reaksiyasi mexanizmi quyidagicha:
a) elektrofil o‘rin olishga katalizatorni reagentlarning birortasi bilan kislota-asosli reaksiyasi miosl bo‘ladi, reaksiya davomida elektrofil zarracha Х⁺ regeneratsiyalanadi:
benzolni alkilgaloid bilan alkillash
RCl+AlCl₃ →R Cl AlCl₃→AlCl₄ ‾ R⁺
benzolni olefinlar bilan alkillash
R – CH=CH₂+ H₂SO₄ → RC⁺H – CH³ + HSO₄‾ ,
b) keyinchalik reaksiya quyidagi sxema bo‘yicha boradi.

π- kompleks σ- kompleks maxsulot
Elektrofil gomogen-katalizga olefinlarni galogenlash reaksiyasi ham misol bo‘ladi. Jarayon quyidagi bosqichlarda ketadi:
a) birinchi bosqichda xlor molekulalari katalizator bilan tasirlashib AK kompleks (katalizator-reagent) hosil bo‘ladi, katalizator sifatida Lyuis kislotasi- FeCl₃ qo‘llaniladi. Uning dissotsilanishidan elektrofil zarracha (Х⁺), yani Сl⁺ hosil bo‘ladi:
Cl₂ + FeCl₃ ↔ Cl – Cl; FeCl₃→FeCl₄ ‾+Cl⁺
b) hosil bo‘lgan Сl⁺ olifinning qo‘shbog‘iga birikib karbokation hosil qiladi:
Cl⁺+ CH₂= CHR→ClCH₂ - ⁺CHR
v) oxirgi bosqichda oraliq modda –karbakation FeCl‾₄ zarrachalari bilan tasirlashib mahsulot digalogenalkan hosil bo‘ladi va katalizator regeneratsiyalanadi.