|
So £ I K, SOVYeT ITTIFOKIDA DIZAYNNING VUJUDGA KYeLIShI.
Se£*1$Sovet davlati mavjud bo‘lib turgan birinchi o‘n yillik bizga o‘z yutuklari va ziddiyatlari Bilan boy bo‘lgan ijodiy merosni qoldirdi, bu meros Yangi, zamonaviy va o‘z davriga ham-ohang bo‘lgan voqeylikni badiiy o‘zlashtirishdagi izlanishlarni aks ettirdi. ;
Yangi san’at ideallarga muvofik keladigan buyumlar muxitini yaratish, ishlab chikarishga badiiy ijodni joriy qilish masalasi umumdavlat miqiyosida 1918 yildayoq qo‘yilgan edi. Maorif xalk komissarligining tasviriy san’at xuzurida ishlab chiqarish badiiy bo‘limi, Oliy xalk xujalik kengashining ilmiy-texnika sostavida esa badiiy ishlab chiqarish komissiyasi tashshl etildi, ularga rassomlar Bilan bir qatorda ishlab chiqarishning rahbar va injener texnik xodimlari kirdi.
Tez orada texnik yunalishga ega bo‘lgan maxsus rassomlarni tayyorlash masalasi ham qo‘yildi. Halk komissarlari sovetining ShYaMShYaSh imzolagan va 1920 yil dekabrda e’lon qilingan qarori bilan Moskva davlat oliy badiiy texnika ustoxonalari qiskacha nomi (VXUTYeMAS) tashkil etildi. Bu ustaxona maxsus oliy yurti bo‘lib, «sanoat uchun oliy malakali rassomlar, ustalar» tayyorlashni maqsad qilib quyish lozim edi.
VXUTYeMAS dastlab sobik Stroganov bilim yurti Bilan sobik rassomlik, haykaltaroshlik va me’morchilik bilim yurtini birga quyish natijasida vujudga keldi. 1926 yilda VXUTYeMAS institutiga VXUTYeIN nomi berildi. (Oliy badiiy texnika instituti) va u to 1930 yilgacha mavjud bo‘ldi.
VXUTYeMAS-VXUTYeIN rahbarlari rassom ishlab chiqaruvchi tayyorlash masalasini Yangi jamiyatning har tomonlama va garmonik rivojlangan xodimini tarbiyalashdan iborat sintetik vazifa deb bildirdilar. Bu aslida, dastlabki sovet dizaynerlarini tayyorlash programmasi edi. Bu oliy dargoh xo‘zo‘rida ilmiy tadkikot laboratoriyalari ham ilmiy jixatdan asoslangan ta’limni yo‘lga qo‘yish, va-6adniy folkor tabiatini tekshirishni o‘ziga maksad qilib qo‘ygan edi.
Arxiteqtorlar, san’atshunoslar va rassomlarning butun otryadi o‘z oldiga o‘z san’atini Yangi xayot Bilan birga kuyish maksadini kuydi.' Ular eski madaniyatini butunlay bo‘zib tashlash va uning xarobalari o‘rnida jahon kommunasining mutloka yangi kollektiv madaniyatini barpo etish kerak, deb xisoblardilar. V.Tatlin (1885-1953) A.Rodchenko, L.PoDova san’atydagi bu oqimning eng e’tiborli namayondalaridan edilar. V.Tatlin (1885-1953) g‘oyat keng qamrovli usta-rangtasvir, teatr rassomi, arxitektor-ixtirochi bo‘lgan edi. Hali revolotsiyaga qadar 1910 yilning o‘rtasidayok u san’atdagi Yangi oqimga boshchilik qildi, bu oqim «kostruktivizm» nomini oldi. Mazkur okimning bosh goyasi - kelgusining-ertangi va hatto^ indingi kunning san’atini yaratish edi. Bu kishi fakat orzu qilish bilan cheklanib qolmasdi. U o‘z quli bilan ajoyib narsalarni yaratardi va ixtiro qilardi. Muskul kuchi yordamida odamni parvoz qilish siyratini yaratdi. Uni nomi «Letatlin» yigirmanchi yillarda yaratilgan kiyimlari, idishlar, mebel namunalari Bilan Tatlin o‘z zamodasidan ancha ilgarilab ketdi. Rassomning ko‘pgina buyumlari bugungi kunda ham xudi neg‘a loyihalashtirilgan bo‘lib ko‘rinadi.
A.Rodchenko (1891-1956) ham Yangi ijodkorlik turi-dizaynning e’tirof qilingan hattoflaridan bir deb xisoblash mumkin. Rodchenko buyumlar muxitini tashkil etishning Yangi printsiplarini xayotga tadbik etdi. Buni real hayotda amalga oshirishni iloji bo‘lmasa, u o‘z goyalarini kinoda, teatr saxnasida amalga oshirdi.
L.PoYaova (1889-1924) birinchilar qatorida rassom-konstruktor deb tilga olingan edi. U bevosita ishlab chikarishga, fikrvka kelgan eng dastlabki sovet dizaynerlaridan biri bo‘ldi. U shu yerda gazlamalarning Yangi gullarini va gazlamalarda kiyimlarning ixcham modellarini yaratdi. Yangi Rossiya, garchi oz bo‘lsa ham, lekin har tomonlama bilimdon va talantli injener-kadrlarga ega edi. Bu kadrlar, XX asrning tongotaridayok estetika va shakllar yaratish masalalarini o‘zlaricha hal qilgan edilar. 1906 yilda P.Straxov «Texnikaning estetik vazifalari» kitobni chikardi. Injener Shuxov yengilli va nozikli jixatdan ajoyib bo‘lgan jim-jimador metadlsonstruktsiyalarini yaratdi. Shu ]^shshtsg Moskvaning Shabolovkada mashhur radioner' bunga misol bo‘lla oladi. 1920 yilda injener Ya.Mamin birinchi rus traktorini yaratdi. 20-yillarda esa ilmiy dizayn vujudga kela boshladi. Bu yo‘nalish sohasidagi tadkikotlar orasida N.Bernshteynning ishi ayniksa kizikarli edi. U tramvay xaydovchisining ish o‘rnini butunlay yangicha komponovka qilishni taklif etgan bo‘lib, u ko‘pgina fiziologik va psixologik talablarga muvofik kelardi.
Shunday qilib, yigirmanchi yillarni shartli ravishda yagona «noyob dizayn» davri, ayrim dadil, o‘z mohiyati jixatdan dizaynerlik ishlanmalar davri, deb atash mumkin, holbuki bu hodisani anglash va bu terminni o‘zi ancha keyinrok kirib keldi.
Keyinchalik, o‘ttizinchi yillarda o‘sib borayotgan dizaynerlik loyihalari sohasida sezilarli siljishlar, uni ommaviy ishlab chikarishga moslashib qayta qurish ko‘zga tashlandi. Bu holl texnik darajasi bir muncha yuqori bo‘lgan sohalarda ayniksa sezilarli bo‘ldi. Parovozlar, teplovozlar, elektrovozlarning yangi tiplari yaratildi. Mashhur Moskva":£itropolitenining yaratilishi sovet dizaynning rivojlanishidagi alohida muhim voqea bo‘ldi. Arxitektorlar amalda dizaynerga aylandilar.
Uttizinchi yillarning oxirida mamlakat san’atidagi texnika taraqqiyoti avtomobillarning sovet modellarini yapatish imkoniyatini vujudga keltirdi. Pobeda avtomobilini uzil kesil rassom V.s£«&§v 1943 yilda ishlab chikkan edi.
Urushdan keyingi yillarda dizayn buyumlar muhitini loyihalashtirishga tobora ko‘prok joriy qilina boshladi. Maxsus dizaynerlik tashkilotlar paydo bo‘ldi. Transport mashinasozligi halk komissarligi xuzurida tashkil etilgan maxsus Arxitektura badiiy byuro (AXB) muhim rol o‘ynadi. AXB kemasozlik bo‘yicha ham eski tasavvu
AXBning ishi faqat sof Amaliy masalalarni hal qilishga qaratilib qolmay, bu yerda rassom-arxitektorlar Bilan konstruktorlarning hamkorlik qilishi metodikasi ishlab chikilgan edi.
1962 yilda hukumatning «Badiiy konstruktsiyalashni joriy etish yo‘li Bilan mashinasozlik maxsulotlari va madaniy-ro‘zgor mollari sifatini yaxshilash tug‘risida»gi qarori chikdi. Bu qaror mamlakat dizaynini rivojlantirishda kata rol o‘ynadi.
70-80 yillarda sovet ittifokidagi dizayn oldida garbdagi badiiy konstruktsiyalash mutaxassislari oldida turgan maksadlardan bir muncha boshqarok maksadlar turar edi.
Texnik estetika xizmatiga butun ittifok texnika-estetika ilmiy tekshirish instituti (VNIITE) va uning mamlakatdagi yirik shaharlar Lenin grad, Kiev, Harkov, Yerevan, Boku, Sverdlovek, Minin, Vilnyus, Tbilisi, Xabarovekdagi filiallari boshchilik ki/|adi. Institut va uning filiallari faoliyati nixoyatda ko‘p qirrali. Institut faqat oddiy ma’nodagi loyihalashtirish ishlari emas balki ko‘rgazmali loyihalashtirish. Ertangi kunni loyihalashtirish ishlarini ham olib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
