Vizual til bu biz vizual belgilar orqali aloqa qilish g'oyasi

X1-X1X ASRLARDA YeVROPPA.

Eramizning U-asri oxiridan boshlab qadimgi Rim inkirozga uchragandan keyin Yevroppada o‘rta asrlar davri boshlanadi, u buyumlar muxitini tubdan o‘zgartirib yuboradi. XP-XSh asrlarda Italiya-respublika shaharlar paydo bo‘ladiki, ularda savdo sotiq va hunarmandchilik taraqqy etadi. Bu holl madaniyatning gullab yashnashiga qulay sharoitlar yaratib beradi. Poeziya, maorif, tobora uygona boshlaydi, so‘ngra XU-XU1 asrlarda misli ko‘rinmagan rivojlanishga erishadi. Bu davrni odatda Uygonish davri yoki Reyesans deb ataydilar. Movut to‘qish, temir ishlash, yogoch tilish korxonalarida muskul kuchi tobora mashina mexanizmlar kuchi Bilan almasha boshlaydi. O’sha davrlarda biz uchun eng muhim bo‘lgani shu bo‘ldiki mashina mexanizmlar olami badiiy muammolar doirasida muayyan o‘rin egallaydi. Tabiiyki, mashinalarning loyixachilari bir vaqtning o‘zida ham mexaniklar ham rassomlar edilar.

„Keyingi davrlarda Yevroppada barokko, rokoko va klassitsizm stillari vujudga keldi. Barokko-bu yassi va burtik, og‘ir va yengil narsalarining kontrastlari mazkur buyumlarni o‘sha davrdagi arxitekturasi Bilan uygunlashtirish. Barokko mebelining tashki belgilari bo‘lgan murakkablik va xajmdorlik uning shinamligi va qulayligi Bilan qo‘shilib ketgan edi.

Rokoko uslubi («rokayl») rakovinako‘rinishadgi o‘ram degani. Anna shu vaqtda Rossiyada mashhur rus arxitektori Varfolomey Rasterelly Yekaterina va uning katta amaldorlariga ajoyib saroylar - Petergof, Sarskoe selo, qishgi Saroy, Varantsov, Stroganov saroylarini qurib berdi.

Rokoko uslubi faqat arxitekturadagina emas, shu Bilan birga mebellarda ham to‘gri chiziklarni yoktirmasdi. Faqat stollarning q^oS q/jlarigina g‘orizontal bo‘lib, kolgan barcha yuzalari odatda egri chizikli edi.

XVIII asrning ikkinchi yarmida ma’rifatchilik g‘oyalarining ta’sirida antik davrga qizikish qayta tiklanadi. Oldinga Frantsiyada, keyin esa boshqa mamlakatlarda rokoko uslubi tushkunlikga ueraydi.

Klassitsizm davri boshlanadi, u qat’iylik va oddiylikni bir qadar sovuklik va mulohazakorlik Bilan qo‘shib yuboradi. Devorlardan jingalak va kemtik joylar o‘rniga marjonlar, rezetkalar, medalonlar shaklidagi kat’iy klassik nashklar paydo bo‘ladi, ular muayyan ritmik tartib Bilan joylashtiriladi.

Agar XVIII asr oxirigacha Garbiy Yevropaning badiiy hayotiga frantsuz

madaniyatining ta’siri hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan bo‘lsa, shu vaqtdan boshlab esa
Angliya maydonga chiqadi. Bu yerda sanoat revo^tsiyasi boshqalardan ilgarirok sodir
bo‘ldi, u jamiyat hayotida chukur o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Sungi ixtirolar va Yangi
texnologiyadan foydalanishga asoslangan sanoat va xunarmandchilik mahsulotlari ancha
ommalashib ketdi. I a.

Usha davrdagi ingliz ustalari Robert Adam (A28-A22, Jeris XeSlayt (1786 yilda vafot etgan) Tamas Sheraton (1750-1806)ning Jahon buyumlar san’atiga qo‘shgan hissalari nixoyatda katta bo‘lgan .

R, Adam arxitektor bo‘lib, ko‘pgina mashhur imorat va mebel namunalarining
muallifi edi. Xeppeluoyt dastlab Adam loyihalarining ijrosi bo‘lib, keyinchalik
mustaqqil konsruktor rassom sifatida harakat qila boshladi. Uning ishlagan stul va
kreslolari ayniksa dikkatga sazavordir. ^

Adamning boshqa izdoshi(Sheraton ijodining eng muhim xususiyati^loyihalashdagi

odatdan tashkari ixtirochilik. U kabenetlar, oshxona va mehmonxonalar uchun g‘oyat xilma-
xil stollar yaratdi) Xudi shu vaqgining o‘zida Rossiyada KarloRossi (1775-1849) degan
loyixachi yashab ijod qildi. O’sha davrning boshqa bir ajoyib ustasi, arxitektorVasimiy
Stasovning (1769-1848) ishlarini ham aytib o‘tish kerak. U Yekaterina saroyi ayrim
intererlarining muallifi edi. Saroyning ko‘p sonli buyurtmalarini ado etish uchun
imperator zavodlari bor bo‘lib, ularda chini buyumlar, bronza quymalar, metall va
billur qandillar tayyorlangan. Shunday qilib XIX asrning boshida Yevroppada Yangi
stil shakllandi-bu Ampir uslubi. Bu davrda arxitektura avalgi qatiy harakterini
yukotdi, unga tantanavor mokum.entallik, dabdabali ulug‘gvorlik va hashamdorlik xos
bo‘lib qoldi. •

DIZAYNNING VUJUDGA KYeLIShI

Bug‘ va elektr asri deb atalgan XIX asr chinakamiga xayratda qoldiruvchi taraqiyot asri bo‘lgan edi . Insoniyat yuz yil ichida texnikani taraqqiy ettirishda oldingi yuz asrdagidan kattaroq yo‘lni bosib o‘tdi. Energiyaning tobora yangi manba’lari paydo bo‘ldi. Hatto eng mukammal bo‘lib tuyulgan. Bug‘ mashinalari ham ichki yonik dvigatelga, Bug‘ turbinalariga, elektr motorlariga o‘rin bo‘shatib Bera boshladi. Dilijans va g‘oz pati Bilan boshlanp*¹*! asr avtomobili va yozuv mashinasi Bilan yakunlandi. «Simsiz telegraf» radyo ishga tushirildi. Odamlar rassomlarsiz naturadan anik tasvirlarni tushurish usulini uylab topdilar, xavoda og‘irrok aparatda uchish bo‘yicha dastlabki urinishlar qildilar, harakatlanuvchi fotografiya-kinoni ixtiro kildilar.

Asrning texnika tarakkiyoti temir yullarda ham ko‘zga tashlandi. Mashinalar

to‘g‘risidagi ilm-fan ham tobora rivoj topib boradi. Temir-yo‘llardan birinchisi 1825
yilda Angliyada paydo bo‘ldi.Bu mashina-mexanizmlarni yaratganda ularning bajaradigan
funktsqyasiga e’tibor berilib ularning estetik ko‘rinishiga e’tibor

berilmasdi.Bunday estetik qarashlarning zaifligi 1851 yilda Londonda ochilgan sanoat kurgazmasida alohida kuch Bilan namoyon bo‘ldi. Texnik fikrlarning ajoyibligi Bilan ularning gavdalanishidagi estetik notavonlik o‘rtasidagi ayanchli farkni hamma ko‘rib bo‘ldi. Uylab bosh kotiradigan narsalar ko‘p edi. Buning ustiga texnika tarakkiyoti hammani ham xursand qildi deb aytib bulmaydi. Mashinalarning tuxtatib bo‘lmas xujumiga yuqori bshsh md»n tabaqalarning ayrim bilimdon kishilar Karshi chikdilar. Bunday kishilardan biri ingliz filasofi Jon Ryoskin edi(1819-1900) Reskin Yangi mashina texnikasini inkor qilib, bu texnikaning tarkalishi Bilan ochko‘z kapital xukumronligi ortirishini va uning bebaxt kunlari armiyasi qo‘l mexnatining yukolishi natijasida har kanday ijod kuvonchidan maxrum bo‘lib, mashinalarning shunchaki kushimchasiga aylanib kolishini ko‘rsatib o‘tdi.

Ryoskin goyalarining davom ettiruvchi^ shoir istedodli va bilmdon rassom Ulyam Moris (1834-1896) Ryoskin ta’limotini Angliyadan tashkarida Amaliy faoliyat soxasiga ko‘chirdi, bunga uning «San’at va yer go‘zalligi» nomli kitobi ayniksa yordam berdi. Moris san’atlarning o‘sha vaqtda o‘z-o‘zicha nixoyatda g‘ayri tabiiy bo‘lib tuyilgan buyumlar yaratishda ishtirok etish masalasini ko‘ydi. U Aslida bo‘lajak dizayonning eng birinchi tarakkiyotchilaridan biri edi. Moris ilgari surgan goyalarning ko‘plari samarali natijalar berdi. Uning buyumlar ishlab chiqarishining barcha sohalariga estetik narsalarning cheklanmagan holda kirib borish goyasi manna shunday bo‘ldi.

XIX asrning oxirida ishlab chiqarishning (xunarmandchilik va fabrika ishlab chikarishining) aralash harakterida bo‘lishi sharoitida, qo‘lda buyum ishlab chikarish va sanoat ishlab chikarishi tarafdorlari bir-biriga Qarshi kurashayotganda- bir sharoitda Yangi uslub yunalish «Moderf^» vujudga keldi. Modern degani - «yangi».

Yevropaning juda rivojlangan mamlakatlarning birida Germaniyada 1907 yilda «VYeRKBUND» ishlab chikarish ittifokiga asos solindi, u sanoatchilar, arxitektorlar, rassomlar, qomersantlarni birlashtirgan edi. «Verkbund»ning asoschisi arxitektor Germon Mutezius 1941 yilga qadar mazkur jamiyatning Prezidenti bo‘lib qoldi.

«Verkbund» o‘zi vujudga kelgan dastlabka vaqtdan bir kancha asosiy vazifalarni xunarmandchilik ishlab chikarilishini sanoat negizida kayta qurish; sanoat ishlab chiqarilishi uchun ideal namunalar yaratish; bezatish, naqshlar solinishiga qarshi kurash olib borish vazifalarini qo‘ydi. «Verkbund» o‘z programmasini shunday deb e’lon qildi; birlashma «Sanoat, industriya, hunarmandchilik va savdoda amal qilayotgan barcha eng yaxshi imkoniyatlarni tanlab olishni istaydi. Birlashma sanoat mexnatidagi sifatli bajarilgan barcha narsalarni va tendentsiyalarni o‘ziga qarab olishga intiladi». Verkbund Germaniya .ziyolilarining eng namayondalarini birlashtirgan edi. Ular albatDa vujudga kelayotgan sanoat-san’atidagi barcha muammolarga munosabatda butunlay ham fikr edilar, deb bulmaydi. Mazkur davrning badiiy texnika hayotida g‘oyat muhim vokealardan biri bu Germaniyaning umumiy elektr shirkatining badiiy direktorlik lavozimiga Peter Berensni tayinlaganlari bo‘ldi. Mazkur shirkat 'butun g‘arbiy yarim shaxardagi elektr lampalar, elektr asboblari, elektr motorlar va shu kabilarni ishlab chiqarishni monopdliya qilib olgan edi.

P.Berens arxitektura inshootlarini qurish, mebel, idishlar, tuqimachilik buyumlarini loyihalashtirish sohasida kata tajribaga ega bo‘lgan» radiiy kotgstruktsiyalash uchun juda kata ahamiyatga ega bo‘ldi. Germaniyaning o‘zida ham, shuningdek chet ellarda ham ko‘pgina izdoshlarini topdi.]Ko‘p kishilar u^run uni tom ma’nodagi birinchi dizayner ham deb hisoblashlari bejiz emas.

Rossiyada Oktyabr revolyutsiyasining g‘alabasiva Yevropadagi revoyutsion voqealar urushdan keyingi dunyoni ilg‘or, donno kishilariga juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Yevropa madaniyatining Yangi sahifasi ochildi, bu bilan birga esa texnika va sanoat nisbati muammvsining Yangi jihatlari vujudga keldi.

1919 yilda Germaniyaning kichikrok bir shahrida Vaymalaryda «Bauxao‘z» (aynan «kurilish uyi») tashkil topdi, u sanoatda ishlaydigan rassomlar tayyorlash lozim bo‘lgan dastlabki o‘kuv yurti edi. Mazkur maktab uni tashkil etgan kishilarning fikricha, o‘zida badiiy, ma’naviyat va ijodiy imkoniyatlarni birga ko‘shib olib boradigan, har tomonlama rivojlangan kishilarni tayyorlash kerak edi. Oldingi davrdagi badiiy maktablar hunarmandchilik ishlab chiqarish doirasidan chetga chiqmasdi. «Bauxao‘z»ga uning tashkilotchisi ilg‘or nemis arxitektori Valter GroDius boshchilik qildi, u Peterberensning shog‘irdi edi. Qiska vakt ichida «Baxao‘z» dizayn sohasida chinakkam metodik markaz bo‘lib koldi.

«Baxao‘z» tarixidagi muhim bosqich^bilim yurtining VaymarM shaxridan Dessau degan sanoat shahriga ko‘chib o‘tishi bo‘ldi. Bu yerda Groniusning1o‘zi ishlagan loyixaga

binoan jahon arxitekturasining oltin fonSdagi kirib kolgan ajoyib maxsus o‘quv binosi qurildi. Bu^ch7Quv auditoriyalarni, ustoxonalarni, talabalarni yotokxonasini, professorlarning kvartiralarini birlashtirgan edi. Maxsus bino barcha jixatlari bo‘yicha okilona va funktsional yagona bo‘lgan arxitekturaning manifesti edi.

20 asrning birinchi choragida «Baxao‘z» professorlarining sovet ittifoki Bilan oshkora birdamligi mahalliy ma’murlarning noroziligiga sabab bo‘ldi. D930 yilda Mayer institutiga rahbarlik qilishdan chetlashtirildi va bir guruh arxitektorlar Bilan birgalikda sovet Rrssiyasiga jo‘nab ketdi. «Baxao‘z» esa ajoyib arxitektor Miss Vander Roz boshchilik lekan «Baxao‘z» o‘zoq yashay olmadi. 1933 yilda xokimiyat teppasiga natsistlar kelgandan keyin darhol tugatildi. «Baxao‘z» rahbarlarining ko‘plari shu jumladan, Gropius, Misvander Roz, Mogoli Nad mamlakatdan butunlay chiqib ketdilar. Baxao‘zning ahamiyati juda katta bo‘ldi, u faqatgina dizaynerlar tayyorlashning markazi bo‘lib qolmay, shu bilan birga arxitektura va badiiy konstruktsiyalashning chinakkam ilmiy laboratoriyasi bo‘ldi. Badiiy idrok etish shakllar hosil qilish, rangshunoslik sohasidagi metodik ishlanmalar ko‘pgina shnorat asarlarga negiz bo‘ldi va hozirga qadar ham o‘zining ilmiy qiymatini yukotgan emas.