Virusologiya fanining predmeti, o‘rganish ob’ektlari

116.Prionlarning tabiati.

prionlar ular genom yoki nuklein kislotasiz oqsillar bo'lib, ular yuqumli moddalar sifatida ishlaydi. "Prion" atamasi oqsilli yuqumli zarrachani anglatadi (inglizcha Proteinaceous Yuqumli zarralardan) va nevrolog va Nobel mukofoti sovrindori Stenli B. Prusiner tomonidan ishlab chiqilgan.1982 yilda Prusiner va uning hamkasblari Creutzfeldt-Jakob kasalliklari (odamlarda) va sigirning gubkali ensefalopatiyasi sabablarini o'rganayotganda yuqumli oqsil zarrasini aniqladilar.Ushbu noyob yuqumli moddalar oddiy hujayralar membranasida uchraydi, faqat noto'g'ri katlanmış oqsillar va / yoki g'ayritabiiy uch o'lchovli tuzilishga ega. Ushbu oqsillar ko'plab degenerativ kasalliklar va asab to'qimalariga va miya tuzilishiga ta'sir qiladigan juda yuqori o'lim uchun javobgardir.Ular prion kasalliklari deb ham ataladi.Ko'paytirish qobiliyatiga ega bo'lgan ushbu noodatiy oqsillarda nuklein kislotalari mavjud emas. Buning tasdig'i shundaki, ular rentgen nurlari va ultrabinafsha nurlanishiga chidamli. Ushbu vositalar nuklein kislotalarni osongina parchalaydi. Prion (PrP) tarkibiga kiradigan prion oqsillari nafaqat odamlarda, balki boshqa sog'lom umurtqali hayvonlarda ham tanada uchraydi. Ushbu oqsillar odatda proteazlarga (oqsillarni katalizlovchi fermentlar) chidamli.PrP (C) prion oqsillari, inson organizmidagi yuqumsiz oqsilning normal shakli foydali ekanligi haqida juda kam narsa ma'lum.

Biroq, ba'zi tadqiqotchilar sichqonlarda ushbu oqsillar periferik asab tizimining hujayralarida miyelin ta'mirlanishini faollashtirganligini ko'rsatishga muvaffaq bo'lishdi. Ularning yo'qligi, shuningdek, bunday asab hujayralarining demiyelinatsiyasini keltirib chiqarishi isbotlangan

118.Verus membranasi shakllanishi

Membrananing ikki lipidli qavatida virusga xos boMgan oqsil —

glikoproteinlar joylashgan boMib, o‘simtalar ko‘rinishda tashqariga

chiqib turadi. Bu glikoproteinlar - gemagglyutininlar, neyraminidaza,

qo‘shiluvchi oqsil va boshqalardan iborat boMib, virionning hujayra

reseptorlariga birikishiga va hujayraga kirishiga javobgar hisoblanadi.

Ular antigenlik xususiyatiga ega (protektiv antigenlar). Ko‘plab

murakkab viruslar superkapsidiga ichkaridan matriks oqsil qavati

birikadi (M-qavat), ayrim viruslar boshqa qo‘shimcha tuzilmalarga ham

ega (1-rasm).Himoya oqsil qobig‘i — kapsid bir xildagi oqsil subbirliklaridan

tuzilgan. Kapsidning bunday tuzilishi kichik genomga ega viruslar

uchun katta biologik ahamiyatga ega, chunki bunda genetik axborot kam

sarfLanadi. Viruslar kapsidi oqsil subbirliklarining joylashishiga bog‘liq

holda spiralsimon yoki kubsimon simmetriya tipida tuzilgan.
119. Veruslarni ko'paytirish va ajratish.

Fitopatogen viruslarni shu kungacha fakat 20- 30% nigina toza xolda ajratilgan va ularni ajratish metodlari i shlab chikilgan.1898 yilda Beyerink T MB ning etil spirti bilan chokmaga tushishini, chokmadagi virusni quritib kaytadan suvda eritilganda xam oz yukumliligini saklashini aytadi. Bu ishlarni viruslarni birinchi tozalash ustidagi urinishlardan deyish mumkin. Keyinchalik osimlik viruslarini xojayin-xujayralari qismlaridan spesifik xususiyatlari bilan farq kilishi aniklanadi. Bunday farqlarni aniklash va ularni virus preparatini xojayin materiallaridan virus yukumliligini saklagan xolda ajratib ishlatish - virus tozalashning asosini tashkil kiladi (Gibbs, Xarrison, 1978).

120.Veruslarni o'rganishdan maqsad.

Viruslarni o'rganishning asosiy motivlaridan biri shundaki, ular orasida ko'plab muhim yuqumli kasalliklar kelib chiqadi umumiy sovuq, gripp, quturish, qizamiq, ning ko'plab shakllari diareya, gepatit, Denge isitmasi, sariq isitma, poliomiyelit, chechak va OITS.[6] Oddiy gerpes shamollash va jinsiy gerpesni keltirib chiqaradi va mumkin bo'lgan omil sifatida tekshirilmoqda Altsgeymer.[7]

Sifatida tanilgan ba'zi viruslar onkoviruslar, ba'zi shakllarini rivojlanishiga hissa qo'shadi saraton. Eng yaxshi o'rganilgan misol - bu birlashma Inson papillomavirusi va bachadon bo'yni saratoni: bachadon bo'yni saratonining deyarli barcha holatlari ushbu jinsiy yo'l bilan yuqadigan virusning ma'lum shtammlaridan kelib chiqadi. Yana bir misol - infektsiyaning assotsiatsiyasi gepatit B va gepatit C viruslar va jigar saratoni.Ba'zi subviral zarralar ham kasallikka sabab bo'ladi: the o'tkazuvchan gubkali ensefalopatiyalaro'z ichiga oladi Kuru, Kreuzfeldt-Yakob kasalligi va sigirning gubkali ensefalopatiyasi ("telba sigir kasalligi"), prionlardan kelib chiqadi,[8] gepatit D tufayli sun'iy yo'ldosh virusi.Viruslarning kasallik keltirib chiqaradigan usulini o'rganish virusli patogenez. Virusning kasallik keltirib chiqaradigan darajasi uning darajasidir zaharlanish.

131 . Kuchsizlantirilgan viruslardan vaksina tayyorlash Vaksinatsiya - bu aholi oziga profilaktik emlanish yoli bilan u yoki bu infeksiyaga nisbatan qarshilik korsatish hisoblanadi.Oxirgi 40 yilda profilaktik emlanish qizamiq, difteriya, kok yotal, poliomiyelit, epidemik parotit, V virus gipatiti, qizilcha, tuberkulyoz, gripp, epidemik parotit va qoqshol kabi yuqumli kasalliklar bilan kurashishda muhim ahamiyat kasb etdi. Vaksina oziga xos antigen; sterillikni saqlab qolish maqsadida konservantlardan (tirik bolmagan vaksinalarda); antigenlarning saqlash muddatini uzaytiradigan stabilizator yoki qoplama; oziga xos bolmagan aktivator (adyuvant), yoki antigenning immunogenligini oshirishi uchun (kimyoviy, molekulyar vaksinalarda) polimer tashuvchisi. Vaksina tarkibida mavjud bolgan maxsus antigenlar organizmga jonatilganidan song immunologik reaksiyasining rivojlanishiga sabab boladi, bu esa organizmning patogen mikroorganizmlarga bolgan chidamliligini taminlaydi. Vaksinalarni tayyorlash jarayonida antigen sifatida quyidagilar qollaniladi: tirik zaiflashtirilgan mikroorganizmlar; tirik bolmagan (olik va aktiv holatidan toxtatilgan) yaxlit mikrob xojayralari yoki virus zarralari; orgazimdan chiqarib tashlangan murakkab antigen tuzilishi(ximoyalovchi antigenlar); mikroorganizmning hayotiy faoliyati zarur hisoblangan mahsulotlari ikkinchi marta qilingan metabolitlar (masalan, toksinlar, molekulyar himoyalaydigan antigenlar): kimyoviy sintez yoli orqali olingan yoki irsiy injineriya usulini qollagan holda biosintez qilingan antigenlar.

Tabiat bilan mos kelgan holda oziga xos antigen vaksinalari tirik, tirik bolmagan va birga qoshilgan (tirik va olik antigenlar bilan bir qatorda ularning alohida antigen) turlariga bolinadi. Tirik vaksinalar divergent (tabiiy) mikroorganizm shtammlaridan olinadi, bu oz navbatida inson uchun zaiflashtirilgan kasallik yuqtirish havfidan holi tutadi, ammo shu vaqtning ozida antigenlarning toliq toplamini ozida mujassamlashtiradi (masalan, sigir chechagi virusi) shuningdek, vaksinalar suniy mikroorganizm shtammlaridan olinadi. Tirik vaksinalarga shuningdek vektorli vaksinalar ham kiradi, ular irsiy injineriya usuli orqali olinib, vaksinaga oid shtamm sifatida tanish, uning tarkibida begona antigenning geni mavjud(masalan, gepatit V antigen virusi tarkibiga qurilgan chechak vaksina virusi). mavjudotning eng ko'p sonli turi hisoblanadi.[6][7] Viruslarni o'rganish sifatida tanilgan virusologiya, ning o'ziga xosligi mikrobiologiya.

132 Viruslarni yer yuzasida tarqalishi. Viruslar yer yuzining deyarli barcha eismida tarqalgan u har qanaqa sharoitga chidamliligi uchun barcha iqlimda uchraydi. Yuqtirilganida, xujayra hujayrasi tezda asl virusning minglab bir xil nusxalarini ishlab chiqarishga majbur bo'ladi. Yuqtirilgan hujayraning ichida yoki hujayrani yuqtirish jarayonida bo'lmaganida, viruslar mustaqil zarralar shaklida yoki mavjud virionlarquyidagilardan iborat: (i) the genetik material, ya'ni uzoq molekulalar ning DNK yoki RNK virus ta'sir ko'rsatadigan oqsillarning tuzilishini kodlovchi; (ii) a oqsil palto, kapsid, genetik materialni o'rab turgan va himoya qiladigan; va ba'zi hollarda (iii) tashqi konvert ning lipidlar. Ushbu virus zarralarining shakllari oddiydan farq qiladi spiral va ikosahedral yanada murakkab tuzilmalarga Ko'pgina virus turlarida virionlar juda kichik bo'lib, ularni an bilan ko'rish mumkin emas optik mikroskop, chunki ular ko'pchilik bakteriyalarning yuzdan bir qismidir.

Viruslarning kelib chiqishi hayotning evolyutsion tarixi noaniq: ba'zilari bo'lishi mumkin rivojlangan dan plazmidlar- hujayralar o'rtasida harakatlanishi mumkin bo'lgan DNK qismlari, boshqalari esa bakteriyalardan rivojlangan bo'lishi mumkin. Evolyutsiyada viruslar muhim vosita hisoblanadi gorizontal genlarning uzatilishi, bu esa ko'payadi genetik xilma-xillik shunga o'xshash tarzda jinsiy ko'payish.[8] Viruslar ba'zilari tomonidan ko'rib chiqiladi biologlar hayot shakli bo'lish, chunki ular genetik materialni olib yuradilar, ko'payadilar va rivojlanadilar tabiiy selektsiya, garchi ular hujayra tuzilishi kabi asosiy xususiyatlarga ega bo'lmasa-da, odatda zarur mezon sifatida qabul qilinadi hayot. Viruslar ba'zi bir xususiyatlarga ega, ammo ularning hammasiga ham ega emasligi sababli, ular "hayot chekkasidagi organizmlar",[9] va kabi o'z-o'zini replikatorlar.[10]

Viruslar ko'p jihatdan tarqaladi. Bitta yuqtirish yo'li kasallik deb ataladigan organizmlar orqali o'tadi vektorlar: masalan, viruslar ko'pincha o'simlikdan o'simlikka oziqlanadigan hasharotlar orqali yuqadi o'simlik sharbati, kabi shira; va hayvonlarda viruslar yuqishi mumkin qon so'ruvchi hasharotlar. Gripp viruslari yo'tal va hapşırma bilan tarqaladi. Norovirus va rotavirus, virusli sabablar gastroenterit, tomonidan uzatiladi najas-og'iz yo'li, qo'l bilan og'iz orqali aloqa qilish orqali yoki oziq-ovqat yoki suvda. The yuqumli doz odamlarda yuqtirish uchun zarur bo'lgan norovirusning miqdori 100 zarradan kam.[11] OIV orqali yuqadigan bir nechta viruslardan biridir jinsiy aloqa va yuqtirilgan qon ta'sirida. Virus yuqtirishi mumkin bo'lgan xost hujayralarining xilma-xilligi uning nomi "xost oralig'i"Bu tor bo'lishi mumkin, ya'ni virus oz sonli turni yuqtirishga qodir yoki keng, ya'ni ko'pchilikni yuqtirishga qodir.[12]

Hayvonlarda virusli infektsiyalar qo'zg'atadi immunitet reaktsiyasi odatda yuqtiradigan virusni yo'q qiladi. Immunitet javoblari tomonidan ishlab chiqarilishi mumkin vaksinalar, an sun'iy ravishda olingan immunitet o'ziga xos virusli infektsiyaga. Ba'zi viruslar, shu jumladan OITSni keltirib chiqaradigan viruslar, HPV infektsiyasiva virusli gepatit, bu immunitet reaktsiyalaridan qochish va natijada surunkali infektsiyalar. Bir nechta antiviral preparatlar ishlab chiqilgan
.133. Nukleokapsidlarni yetilishiMurakkab viruslarning tuzilishi (Gripp virusining sxematik korinishi misolida). Virionning oqsil pardasi kopincha kapsid, ichidagi nuklein kislotasi bilan birga nukleokapsida, deb ataladi. Kapsidni tashqil qiluvchi elementlar kapsomer deyiladi. Kapsomerlar bir xil polipeptid zanjirchalaridan tuzilgan agregatlardir. Nuklekapsida simmetrik tuzilgan ichki nukleoproteid zanjiri bolib, u oz navbatida bir yoki bir necha oqsil parda bilan oralgan. Virion "peplos" deb ataluvchi qavat bilan birga еtilib, hujayra membranasidan o‘tish davrida o‘raladi. Chechak, uchuq va miksoviruslarda peplos qavati bor. Peploslarni tashkil etuvchi elementlar peplomerlar deb atalib, ular hujayraga xos oqsildan tuzilgan bo‘ladi.. Paramiksoviruslar murakkab tuzilgan bolib, sferik shaklga ega, olchami 150200 nm. Bu virus RNK tutuvchi viruslar ichida eng yirigi hisoblanadi. Virus genomi bir ipli manfiy RNK dan iborat. Nukleokapsid tashqi tomondan lipid-uglevod-protein qobigi bilan oralgan bolib, unda tikansimon osimtalar joylashgan, nukleokapsid spiral simmetriya tuzilishiga ega. Nukleokapsid tarkibida bir necha virusga xos fermentlar bor, jumladan RNK-polimeraza (transkriptaza). Nukleokapsid tashqi qobiqning ichki tomonidan qoplab turuvchi matriks oqsil bilan oralgan. Tashqi qobiq hujayralardan hosil bolgan 2 ta lipid qatlami va 3 ta virusga xos oqsildan tashkil topgan. Shulardan 2 ta oqsil osimtalar tarkibiga kiruvchi glikoprotein NH bolib, gemagglyutinatsiya qilish xususiyatiga va neyraminadaza faolligiga ega. Uchinchi F oqsil virusning hujayraga kirishini taminlaydi.
134 .Transkripsiya qiluvchi teskari viruslar

Transkripsiya qiluvchi teskari viruslar ssRNA ga ega (Retroviridae, Metaviridae, Pseudoviridae) yoki dsDNA (Caulimoviridaeva Gepadnaviridae) ularning zarralarida. RNK genomlari bilan teskari transkripsiya qiluvchi viruslar (retroviruslar) ko'paytirish uchun DNK oralig'idan foydalaning, DNK genomiga ega bo'lganlar (pararetroviruslar) genom replikatsiyasi paytida RNK oralig'idan foydalaning. Ikkala turdagi ham a teskari transkriptazyoki nuklein kislota konversiyasini amalga oshirish uchun RNKga bog'liq bo'lgan DNK polimeraza fermenti. Retroviruslar tomonidan ishlab chiqarilgan DNKni birlashtiradi teskari transkripsiya replikatsiya jarayonining bir qismi sifatida provirus sifatida xost genomiga; pararetroviruslar yo'q, garchi birlashgan genom nusxalari, ayniqsa o'simlik pararetroviruslari yuqumli virusni keltirib chiqarishi mumkin.[124] Ular sezgir antiviral preparatlar teskari transkriptaz fermentini inhibe qiluvchi, masalan. zidovudin va lamivudin. Birinchi turga misol - retrovirus bo'lgan OIV. Ikkinchi turga misollar Gepadnaviridae, gepatit B virusini o'z ichiga oladi.[125]

Transkripsiya (biologiyada) - tirik hujayralarda irsiy axborot amalga oshirilishining birinchi bosqichi; DNK matritsasi asosida iRNK molekulasi sintezlanishi. DNK ga tobe RNKpolimeraza fermenti vositasida amalga oshadi. Ferment T.ning boshlanish joyi — promotorni tanib, unga birikadi; DNK qoʻsh zanjirini bir-biridan ajratadi va bu joydan boshlab, DNK zanjirlarining biridan nusxa oladi. Buning uchun ferment DNK zanjirlaridan biri boʻylab siljib boradi va komplementarlik prinsipi asosida sitoplazmadagi erkin nukleotidlarni oʻzaro tutashtirib i RNK zanjirini hosil qiladi. Ferment siljib borishi bilan iRNK uzunligi ortib borib, DNK zanjiridan uziladi; fermentning keyingi qismida DNK qoʻsh spirali yana tiklanadi. RNKpolimeraza fermenti nusxa koʻchirilayotgan DNK qismining oxiri (terminator)ga yetganida sintezlangan RNK matritsa (qolip)dan ajraladi. DNK qismlari har xil joyidan olinadigan nusxalar soni organizm rivojlanishi davomida oʻzgarib turishi mumkin. Katta Samara beradigan initsiatsiya (boshlanish) uchun koʻpincha promotorga nazorat qiluvchi oqsillar (mas., aktivator oqsillar)ning ulanishi lozim. Prokariotlarda iniatsiya bosqichidagi boshqarilishda oqsilrepressorlar qatnashishi mumkin. T.ning oxirini RNKpolimeraza, boshqa qismini maxsus oqsil "ro" tanib oladi. T.ning terminatsiya bosqichqdagi boshqarilishda antiterminator oqsillar va oqsil sintezi apparati komponentlari katnashadi. Eukariotlarda ribosomal, informatsion va transport RNK sintezi uchun alogʻida RNKpolimeraza fermenti mavjud. T. birligi skripton yoki operonlar oʻzaro funksional bogʻlangan bir necha genlardan iborat. Eukariotlarda bu genlar har doim monogen boʻladi. Shish qosil qiladigan viruslarda teskari transkriptaza (revertaza) fermenti yordamida axborot RNK dan DNK ga oʻtkazilishi mumkin. Bu jarayon teskari T. deyiladi.

Translyatsiya (biologiyada) - genetik kodga binoan, informatsion RNK asosida oqsil polipeptid zanjirlari sintezi; tirik qujayralarda irsiy axborot amalga oshirilishining 2bosqichi. T. jarayonida iRNK molekulasida nukleotidlar ketma-ketligi tarzida yozilgan oqsil molekulasi toʻgʻrisidagi axborot nukleotidlar kodidan sintezlanadigan oqsil molekulasidagi aminokislotalarning muayyan ketma-ketligi holatiga oʻtkaziladi. Boshqacha qilib aytganda, iRNKdagi axborot nukleotidlar tilidan aminokislotalar tiliga oʻtkaziladi. T.da i RNK dan tashqari ribosomalar, transport RNK (tRNK), oqsillarning aminoatsil—tRNKsintetaza, initsiatsiya (boshlovchi), elongatsiya (polipeptidni davom ettiruvchi), terminatsiya (tamomlovchi) va boshqa omillardan iborat murakkab makromolekulyar kompleks ishtirok etadi. Aminokislotalarni RNK ribosomalarga olib boradi. T.ning initsiatsiya bosqichida ribosomaning kichik subbirligi, tRNK va initsiatsiya omili iRNK dagi kodoninitsiatorni tanib oladi. Shundan soʻng ribosomaning katta subbirligi qoʻshilib, oqsil sintezi boshlanadi. Bu sintez 3 bosqich: tRNK ning qoʻshilishi, peptid bogʻ hosil boʻlishi va ribosomalarn ing 3 nukleotidga siljishi — translokatsiya orqali boradi; shundan soʻng barcha sikl yana takrorlanadi. Kodonterminatorlarni tanib olishda terminatsiyaning oqsil omillari polipeptid zanjirining ribosomadan ajralishini katalizlaydi. Oksil sintezida iRNK poliribosoma tarkibiga kiradi. Har bir poliribosomada bir vaqtning oʻzida 100 tagacha ribosomalar sintezni olib boradi. Prokariotlarda poliribosomalar transkripsiya davrida i RNK da (DNKdan ajralmasdan oldin) qosil boʻladi. Eukariotlarda oqsil sintezi sitoplazmada boradi.

Oqsil. tuzilishi va vazifalari boʻyicha xilma-xil. Tuzilishiga koʻra, 2 katta guruhga boʻlish mumkin: globulyar va fibrillyar. Globulyar O., asosan, sferik yoki ellips shaklida boʻlib, ular tarkibiga boshqa guruh moddalar ham qoʻshilgan (prostetik guruh). Mac, gemoglobin globin va gemning qoʻshil-masidan hosil boʻlgan, shuning uchun uni yana gemoproteid deb ham atashadi. Lipid tutuvchi Oqsil. lipoproteidlar, uglevod tutuvchilar — glikoproteidlar, metall tutuvchilar — metall proteidlar deyiladi. Fibrillyar Oqsil. — bir yoki bir necha polipeptid zanjirdan tashkil topgan moddalar. Ular uzun ip koʻri-nishida boʻladi. Biriktiruvchi toʻqima (aktin, miozin, kollagen), soch, teri (a-keratin) Oqsillari bunga misol boʻla oladi. Fibrillyar Oqsillar ., asosan, qurilish ashyosi yoki himoya vazifasini bajaradi.
135 . Viruslarni hujayra kulturiga ekmalarga yuqtirishHujayra kulturasi suniy sharoitda osish va kopayish qobiliyatiga ega bolgan, odam yoki hayvonning toqima hujayralaridir.

Virusologiyada hujayra kulturalari muhim ahamiyatga egadir. Ular virusli infeksiyalar diagnostikasida va virusologiyada ilmiy-tekshirishlarni otkazishda ota zarur bolgan vaksinalarni ishlab chikarishda qollaniladi.

Viruslarni ostirishda va ajratib olishda hujayra kulturalarini qollash universal usul hisoblanadi, chunki koplab viruslar uchun sezgir, yani ular kopaya oladigan kulturalarni tanlab olish mumkin.

Hujayraga viruslar sitopatik tasirining mavjudligi ishlashda qulaylik keltirib chiqaradi. SPTga kora zararlangan hujayra kulturasida virusning borligini oson aniqlash mumkin.

Viruslarni hujayra kulturasida ostirish boshqa usullarga nisbatan qulay standart usul hisoblanadi, chunki hujayra kulturasi bir turdagi hujayralardan tuzilgan, nomaxsus ingibitorlar va antitelolar saqlamaydi.

Kamchiliklariga kelsak, hujayra kulturalarini tayyorlash qiyinroq, birlamchi kultura tayyorlanadigan toqimalar kopincha latent viruslar, mikoplazma, bakteriya, zamburuglar bilan zararlangan boladi.

Hujayra kulturasi turlari. Hujayra kulturalarini tayyorlash uchun hayvon, odam, qushlarning ham еtilgan va ham embrional to‘qimalari ishlatiladi. Me’yoriy to‘qimalardan tashqari, o‘smalardan olinadigan xavfli to‘qimalardan ham foydalaniladi.

Embrional to‘qima manbai sifatida tovuq embrioni, shuningdek odam, sichqonlar, cho‘chqalar, quyonlar embrionlari ham qo‘llaniladi. Embrional va o‘sma to‘qimalari еtilgan organizm to‘qimasidan o‘zining hayotchanligi va o‘sishining faolligi bilan farqlanadi. Yetilgan to‘qimalardan ko‘proq buyrak toqimalari (maymunlarning, dengiz chochqasining, ogmaxon-xomyachok va boshqalarning), odamning amniotik qobigi qollaniladi.Toqimalar imkon boricha aseptik sharoitda olinadi, toqimalar infeksiya bilan zararlangan hollarda (masalan, bodomcha bezining, ichak shilliq qavatining toqimalari) ularga katta dozadagi antibiotiklar bilan ishlov beriladi. Olingan toqima Xenks tuzli eritmasi bilan yuviladi, songra maydalanadi. Keyingi ishlov va ostirish usuli tayyorlanayotgan toqima turiga kora olib boriladi.

Tirik toqima kulturalari 2 xil boladi:

1) yashab bolgan toqima kulturalari;

2) osuvchi toqima kulturalari.

Yashab bolgan toqima kulturalarida hujayralar vaqtinchalik hayotiy faoliyatini saqlaydi, biroq kopaya olmaydi. Osuvchi toqimalarda esa, hujayralarning faol kopayishi yuz beradi.

Virusologiyada faqatgina osuvchi toqima hujayralaridan foydalaniladi va ular quyidagi turlarga ajratiladi:

1.Fiksatsiyalangan toqima bolakchalari kulturasi .

2.Bir qavatli hujayra kulturalari:

a) birlamchi hujayra kulturalari;

b) undiriluvchi hujayra kulturalari;

v) diploid hujayra kulturalari;

3.Suspenziyalangan hujayra kulturalari.
136.Viruslarni chidamligi Spora hosil bolish jarayonida, hujayrada dipikolin kislotasi (piridin 2,6-dikarbon kislota) hosil boladi. Dipikolin kislotasi sporaning 10 - 15% tashkil qiladi. U sporaning markaziy qismida hosil bo‘ladi. Dipikolin kislota Саҳ2 ionlari bilan kompleks (Са ~ ДНК) hosil qiladi. Bu kompleksda magniy, marganets va kaliy miqdorining oshishi sporani noqulay sharoit va issiqlikga chidamliligini oshiradi.Muhitningnamligi, reaksiyasi, suvdaeriganharxiltuzlarningkonsentratsiyasi bularninghammasibakteriyalarningmuzlabqolishgachidamliligigamuhimta’siretadi. Birxilsharoitdaularningchidamliligikamayibketadi, boshqasharoitdaesa, aksincha, ortibketadi. Buhaqdamuhitgashakarqo’shilganda (konsentratsiyasi 20% gacha) bakteriyalarningpasttemperaturagabirmunchachidamliliginikuzatganF.Chistyakovma’lumotlaridanxulosachiqarishmumkin. Bakteriyalarningpasttemperaturagachidamliligigasuvdaeriganneytraltuzlaryokieruvchanshakarlartipidagidissotsilanmaydiganorganikbirikmalardantashqari, muhitreaksiyasihambirmunchata’siretadi. Masalan, agarmuhitreaksiyasikislotali (рh = 4,8—5) bo’lsa, muzlatilganda, birqanchabakteriyalarteznobudbo’ladi. Mahsulotlarnimuzlatibsaklashningikkiusuli:sovitilganholdavamuzlatalganholdasaqlashpasttemperaturaningsalbiyta’sirigaasoslangan.

Mikroorganizmlarbosimvamexaniktebranishlargajudachidamlidir. Bosimninghattojudayuqorikotarilishihambakteriyalargakamtasiretadi. XlopinvaTamanma’lumotlarigako’ra, ko’pchilikbakteriyalarbirnechamingatmosfera (3000 atm) bosimga (agarmazkurbosimdauzoqvaqtturmasagina) chidashimumkin. Laboratoriyadaolibborilgantekshirishlardantashqari,tabiatdanhambazimisollarnikeltirishmumkin, bumisollarhambakteriyalarningbosimganisbatanchidamliliginiko’rsatadi. Masalan, bakteriyalardengizning 9 kmchuqurligidanhamtopilgan, buеrdabosim 900 atmgayaqin.

Bakteriyalarningharxilturlarimexaniktebranishlargaturlichamunosabatdabo‘ladi. Agarmexaniqtebranishlarkuchlivatez-tezbo‘libtursa, bakteriyalarninobudqilishimumkin, agarularkuchsizvakamtakrorlansa, bunda, hatto, bakteriyalarningrivojlanishinitezlashtiradi. MexaniqtebranishlarniyaxshisezuvchibakteriyalardanVas.megatheriumnivamanashundaytasirgachidamlibo’lganturlardanesaPseudomonasfluorescensnikursatishmumkin. Umuman,tabiiysharoitdaoqarsuvlardayashovchiharakatchanbakteriyalarbundayomilta’sirigaanchachidamlibo’ladi.
Agar mikrobga uzoq vaqt antibiotik tasir etilsa, mikrob antibiotikka sekin-asta urganib, keyinchalik u antibiotikka chidamli bolib qolishi mumkin, kasalni davolaganda bunday holni nazarda totish lozim. Masalan, oziq muhitga 0,050,06 ml birlik penitsillin kushilsa, tilla rangli stafilokokk rivojlanishdan tuxtaydi. Lekin 20 marta kochirilib ekilgan muhitga kushilgan penitsillinning miqdori asta-sekin kopaytirilib borilsa, unga stafilokokkning chidamliligi 700 marta ortadi, agarda 40 marta kochirib ekilsa, uning chidamliligi 5500 marta ortadi.

Ayrim paytlarda bir antibiotikka mikrobning chidamliligi oshsa, boshqa antibiotiklarga ham chidamli boladi. Masalan, xlortetratsiklinga chidamli bolgan mikrob bir vaqtda oksitetratsiklinga va tetratsiklinga ham chidamli boladi. Ayrim mikroblar oziq muhitida antibiotiklarga organib qolib, keyinchalik ularsiz muhitda rivojlana olmaydi.

Antibiotiklarning mikroblarga bolgan tasirini oshirish uchun bir necha xil antibiotiklarni aralashtirib yoki ularni ximiyaviy moddalar bilan birga qoshib qollanishi lozim. Masalan, xlortetratsiklinni albomitsin bilan yoki albomitsinni streptomitsin bilan qoshib ichak tayoqchasi va paratif qozgatuvchisiga probirkada tasir etkizilganda, ular bir-birining tasirini oshiradi. Lekin ayrim antibiotiklar bunday xususiyatga ega emas. Masalan, penitsillin bilan xlortetratsiklin bir-biriga qarama-qarshi tasir etadi.

Mikroorganizmlarning antibiotiklarga chidamli bolishining sababi haligacha tula aniqlanmagan. Iel, Planeles va boshqalar bunday holni turli yollar bilan hosil boladi deb tushuntiradi. Masalan, ularning aytishlariga kora, penitsillinga chidamli mikroblar penitsillinaza fermenti hosil qilib, penitsillinni parchalaydi.

Mikroblar qobigining yuzasida hosil bolgan fizikaviy-ximiyaviy ozga
rishlarga qarab moddalarni har xil uzlashtiradi. Masalan, penitsillinga chidamli mikroblar penitsillinni unga chidamsiz mikroblarga nisbatan ancha kam ozlashtiradi.

Tomat osimligi viruslarini identifikatsiya qilish

Indikator osimliklar toplami yordamida TMV, kartoshkni X virusini (KXV)va yaltirbosh mozaikasi virusi (YAMV) larini identifikatsiya qilish bilan tanishtirish.

Kerakli materiallar: 1. Viruslar: TMV,KXV, YAMV. 2. Ўсимликлар: глютиноза (Nicotiana glutinosa L.), do‘rmon (Datura stramonium L.), gomfrena (Gomphrena globosa L.), sho‘ra (Chenopodium amaranticolor Coste,Reyn), loviyani Pinto navi (Phaseolus vulgaris var. Pinta) ) va arpa (Hordeum vulgare L.). 3. Korund (400-600 mesh) yoki selit (diotom tuprogi)

Shisha tayoqcha (0,2-0,4x15 sm) yoki bakterial sirtmoq:

Chinni havoncha (20 50).

Virus yuqtirilgan osimlikni saqlanadigan joy (issiqxona, nam kamera eksikator).

Yuqorida zikr etilgan viruslarni suniy aralashmasi (10-50 mkg/ml)

TMV,KXV, YAMV lariga qarshi tayyorlangan antizardoblar.

Ishning borishi. Mexanik inokulyatsiya usulida glyutinoza, dormon, gomfrena, shora, arpa va loviya (Pinto navi) larni 2-3 ta bargiga virus yuqtiriladi.

Songra 12-15 kungacha virus yuqtirilgan osimliklar kuzatib boriladi. Simptomlarning paydo bolish muddati va xarakteri belgilanib boriladi va ular asosida jadval tuziladi (jadval). Jadvaldagi natijalarni tahlili asosida har bir virus identifikatsiya qilinadi.

Masalan, virus aralashmasi glyutinoza va doomonda nekrozlar va bir vaqtning ozida mozayka hosil qilsa, gomfrena osimligida nekroz, xenopodiumda esa ikki xil nekrozlar hosil qilsa, mushohada qilib aytish mumkin: aralashmada TMV va KXV bor ekan.

Jadvaldan foydalanib boshqa xil virus aralishmalarining tarkibini ham aniqlash mumkin.

Olingan natijalarning togriligini tizimli kasallangan osimliklar shiralarini antizardoblar yordamida tomchi reaksiyasi otkazilib tasdiqlash mumkin.

Aniqlagich osimliklarida viruslar hosil qilgan simptomlar

6-jadval

Indikator osimlik turi

Ҳосил бўлган симптомлар

ТМВ

КХВ

ЯМВ

Nicotiana glutinosa

вирус юқтирилгандан сўнг йирик (2 мм га) некрозлар

вирус юқтирилганда10 – 12 кун кейин кучсиз ҳол– ҳол мозаикаИммун Datura stramoniumвирус юқтирилгандан 3-5 кундан сўнг майда (0,5-1 мм) некрозлар

вирус юқтирилгандан

6-7 кун кейин “системали” вирус юқади, мозаика ҳосил бўлади.

Gomphrena globosa

вирус юқтирилгандан 4-5 кундан сўнг йирик (2мм ча ) некрозлар ҳосил бўлади.

вирус юқтирилгандан

6-7 кун кейин қизил ҳошияли некрозлар ҳосил бўлади.

Иммун

Chenopodium amaranticolor Coste,Reyn).

вирус юқтирилгандан 4-54 кундан сўнг майда (0,2-0,5мм ча) некрозлар

вирус юқтирилган 12-20 кун кейин йирик (1-1,5 мм)қизил ҳошияли некрозлар ҳосил бўлади.

вирус юқтирилгандан 2-4 кун жуда кичик (0,1-0,2 мм) некрозлар

Hordeum vulgare L.

Иммун (вирус юқмайди)

ИммунТизимли” вирус юқади калта қўнғир штрихили мозаика

Phaseolus vulgaris var.Pinta)

вирус юқтирилгандан 2-3кундан сўнг (1мм) некрозлар

Иммун

Иммун

Hashorat viruslarini ochilishi