Viii-mavzu. Favqulodda vaziyatlar sharoitidahayot faoliyat xavfsizligi

7.11 - jadval

Gaz turlari	Alangalanish harorati, ^oC	Maksimal yonish harorati, ^oC	Normal sharoitda (T=20^oC, P=760 mm.sm.us.) yonuvchi gazlarni alangalanish chegaralari (foiz hajmida)
			Quyi chegara	Yuqori chegara
Butan Butilen Vodorod Metan Karbon oksidi Propan Propilen Etan Etilen Koksli Slanetsli	490 445 510 645 610 510 455 530 510 640 700	2120 2043 2230 2043 2110 2110 2224 2100 2020 2090 1900	1,9 1,7 4 5 12,5 2,1 2 3,1 3 5-6 6-8	8,5 9 75 15 75 9,5 9,7 12,5 28,6 30-32 30-40

Agar aralashma tarkibida bir nechta yonuvchi gazlar ishtirok etadigan bo‘lsa, aralashmaning taqribiy alangalanish chegarasi (Psm), Le-SHatelening quyidagi formulasi orqali aniqlanishi mumkin:

, (7.77)
bunda a, b, s va d – aralashma tarkibidagi yonuvchi gazlarning miqdori, %; A, B, S va D – aralashma tarkibidagi yonuvchi gazlarning yuqori (yoki quyi) alangalanish chegaralari, % 7.11-jadvaldan olinadi.

Tarkibida yonmaydigan gazlarning miqdori ko‘proq bo‘’lgan aralashmalarni alangalanish chegarasini aniqlashda bu formula kerakli aniqlikni ta’minlab berolmaydi, shu sababdan bu xildagi aralashmalarni alangalanish chegaralarini aniqlashda, yuqori aniqlikdagi murakkab formulalardan foydalaniladi yoki alangalanish chegaralari tajriba usuli bilan aniqlanadi.

Yonish jarayoni odatda havodagi gazlarni haroratini va bosimini tez ko‘tarilishiga olib keladi. Bu hol xona ichida sodir bo‘lsa, undagi yonuvchi gaz aralashmasi portlashi mumkin.

Yonuvchi gaz va havo aralashmasi portlaganda bosim 7-8 kg/sm² gacha ko‘tarilishi mumkin.

Portlash jarayonida bosimni ko‘tarilishi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
, (7.78)
bunda R_por -portlash vaqtidagi havoning mutlaq bosimi, at; R_das -aralashmaning dastlabki mutlaq bosimi, at; t_por -portlash paytidagi maksimal harorat, ^oC, jadval-5.4; t_das -aralashmaning dastlabki harorati, ^oC; m-aralashmaning yonish reayaksiyasi tenglamasidagi molekulalar soni; n-aralashmaning portlash oldidagi molekulalar soni.

Chang zarrachalarining yonish va portlash xususiyatlari, ularning qanday moddadan tashkil topganligi, o‘z-o‘zidan alangalanish harorati va quyi chegaraviy miqdorlari bilan aniqlanadi.

Chang yonuvchanligi va portlashga moyilligi bo‘yicha 4-ta sinfga bo‘linadi, ya’ni portlash xavfi bo‘yicha ikkita sinfga:

1-sinf: qo‘yi portlash chegara miqdori 15 g/m³ gachabo‘lganportlovchi changlar;

2-sinf: qo‘yi portlash chegara miqdori 15 g/m³ dan yuqoribo‘lganportlovchi changlar.

Hamda alangalanib yonish bo‘yicha ikkita sinfga bo‘linadi:

3-sinf: alangalanish harorati 250⁰Sgacha bo‘lgan yonuvchi changlar;

4-sinf: alangalanish harorati 250⁰Sdan yuqori bo‘lgan yonuvchi changlar.

Suyuqliklarning yonuvchanlik darajasi ularning chaqnash haroratiga qarab belgilanadi va ikki toifaga bo‘linadi. Ya’ni, chaqnash harorati 61^oС dan past bo‘lgan suyuqliklar engil alangalanuvchi va yuqori bo‘lganlari esa engil yonuvchi suyuqliklar turkumiga kiritilgan. Ishlab chiqarishda, harorati chaqnash haroratidan yuqori bo‘lgan muhitlarda, bu turdagi suyuqliklarni qo‘llanilishi xavfli hisoblanadi. Davlat xavfsizlik me’zonida ba’zi engil yonuvchi suyuqliklarning chaqnash harorati quyidagicha berilgan: Atseton-1,8⁰C, benzol-15⁰C, benzin- 50⁰C, solyarka –38⁰C, kerosin –28⁰C, skipidar –34⁰C, toluol-6⁰C, ksilol –23⁰C, motor yonilg‘isi-70⁰C va boshqalar.

Ormandi va Grevenlar tajribalarga tayangan holda, har qanday yonuvchan suyuqliklarning xavfli chaqnash harorati ularni qaynash harorati bilan bog‘liqligini quyidagicha ifoda etishni taklif etganlar.

T_chaq =0,736 T_qay, (7.79)
Masalan, benzolni qaynash harorati t_q=+80,1^oCbo’lsa, uning absolyut qaynash harorati T_qay =273+80=353^oK ga teng bo‘ladi. Chaqnash haroratining mutloq qiymati bolsaT_chaq=353·0,736=260^oK yokit_chaq=260−273=−13^oC bo’ladi.

Bug‘larda hosil bo‘lishi mumkin bo‘lgan bosimni Tornton formulasi orqali aniqlab chaqnash haroratini topish mumkin

P_ch= P_u /[1+ (N-1) 4,76], (7.80)
bunda P_ch- bug‘ning chaqnash haroratiga xos bosimi, mm.sm.ust; P_u- bug‘ va havo aralashmasining umumiy bosimi, mm.sm.ust; N-1 g/mol. yonuvchi suyuqlikni yonishi uchun zarur bo‘lgan kislorodning atomlar soni.

Masalan, ma’lumki havoning bosimi 750mm.sm.ust. teng bo‘lganda, benzol – С₆N₆ ni havoda yonishini quyidagicha kechadi:

С₆N₆ +7,5O₂ + 79/21·7,5N₂ + 6СO₂ + 3N₂O + 79/21·7,5N₂,
bundan ko‘rinib turibtiki N=15. Demak,
P_ch = P_u /[1+ (N-1)4,76]= 750/(1+(15-1)4,76)=11 mm.sm.ust.ga teng bo‘ladi.
Benzol bug‘larini bunday bosimni hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladigan chaqnash harorati t_ch=−12⁰С ga teng.

Chaqnash haroratiga mos keladigan bosim quyidagi formuladan ham oson aniqlanadi

R_ch = R_u/8M , (7.81)
bunda R_ch- chaqnash haroratiga mos bosim, mm.sm.ust.; R_u- aralashmaning havo bilan umumiy bosimi, mm.sm.ust; M-1 mol yonuvchi aralashmani yonishida ishtirok etuvchi kislorodning molekulalar soni.