1
VI.Bob. Sug’orish uchun suv manbalari.
6.1.Suv manbasining turlari, xususiyatlari va ularga qo’yiladigan talablar
Suv resurslari - gidrosferadagi doimiy va tabiatda aylanish jarayonida qaytadan tiklanib turuvchi suv
zaxirasi bo’lib,
unga okeanlar, dengizlar, daryolardagi suvlar, muzliklar, yer osti va tuproqdagi suvlar,
atmosferadagi suvlar kiradi.
Suv zaxiralarini miqdorini baxolashda uning doimiy (statistik) va qaytadan tiklanib turuvchi suv resurslari
tushunchasi mavjud.
Doimiy (statistik) suv zaxiralari statistik xisoblashlarda foydalaniladigan mavjud barcha suv miqdoridir.
Qaytadan tiklanib turuvchi suv resurslari zamonda (vaqtda) o’zgaruvchi, ya’ni bir turdan boshqa turga
o’zgarib turuvchi suvlar bo’lib, yer sharida suvning aylanishi xamda quruqlik va okeanlar o’rtasida suv
almashinuvi natijasida xar yili tiklanib turadi (16.1-rasm). U asosan daryolarning yillik oqimiga tengdir.
yer sharida suvning taqsimoti 16.1-jadvalda keltirib o’tilgan.
6.1-rasm. yer sharida suvning aylanishi
Er sharida suvning taqsimoti
6.1-jadval
№
Nomlanishi
O’lchov birligi
Qiymati
1
Okean
suvlari
mln. km3
1120-1300
2
Atmosfera suvlari
mln. km3
0,013
3
Er osti suvlari
mln. km3
60-100
4
Tuproq suvlari
mln. km3
50-90
5
Muzliklar suvlari
mln. km3
20-30
6
Ko’l va daryo suvlari
mln. km3
1-4
7
O’simlik va tirik organizmdagi suvlar
mln. km3
0,006
Sug’orma dexqonchilikda suv manbalari
Sug’orma dexqonchilikda suv manbalar bo’lib:
2
er usti suvlari: tabiiy daryolar va ko’llar, sun’iy suv omborlari;
maxalliy oqim: tabiiy va sun’iy xovuzlarda yig’ilgan atmosfera yog’inlari suvlari;
er osti suvlari;
chiqindi suvlar;
tashlama va zovur suvlari;
dengiz suvlari (qayta ishlangan) hisoblanadi.
Suv manbalari to’yinish tavsifiga ko’ra bir qancha guruxlarga bo’linadi
muz-qor erishi xisobiga (Amudaryo, Zarafshon, So’x, Isfayram, Isfara, Qashqadaryoning irmog’i Oqsuv,
Oqbo’ra, Panj, Vaxsh va boshqalar) -4500 m.dan yukori, muzning erishi 25-30 % (10-15); iyul-avgust, 30-
50 % (iyul-sentyabr)
qor-muz erishi xisobiga (Norin, Qoradaryo, Sirdaryo, CHirchiq, Surxondaryo va boshqalar) -3400-4500 m.
qorning erishi 30-40 % (yillik-15%); may-iyun. Eng kam suv yoz oxiri.
qor erishi xisobiga (Oxangaron, Qashqadaryo, Podshoota, G’ovasoy, Kosonsoy va boshqalar) -2000-3400
m. qorning erishi 30-40 % (yillik-15%); mart-may. Eng kam suv avgust-sentyabr.
qor erishi-yomg’ir xisobiga to’yinuvchi (G’uzor, Keles, Jinnidaryo, Murg’ob, Tajang va boshqalar) -2000
m. Asossan mart-aprelda qorlarning va yomg’ir suvlari hisobiga - 80%. YOzning 2 yarimida suv xam
bulmay qolishi mumkin.
Bir marta sug’orish uchun suv manbasi bo’lib, limanlarda ushlab qolinadigan maxalliy oqimlar xizmat
qiladi.
Sug’oriladigan maydonlarda bir nechta suv manbalari mavjud bo’lsa, ularni tanlash texnik-iqtisodiy
xisoblar orqali amalga oshiriladi.
Suv manbalaridan foydalanishda albatta ulardan kompleks foydalanish, ya’ni qishloq xo’jaligi, kommunal
xo’jalik, sanoat, gidroenergetika, baliqchilik, suv transporti va boshqalarni suv bilan ta’minlash masalalari
ko’riladi.
Suv manbalarining ko’rsatgichlari
Sug’orish uchun suv manbalari quyidagi ko’rsatgichlari bilan baxolanadi: suvining sifati, yillik va
vegetatsiya davridagi suv oqimi miqdori, suv oqimining yillar bo’yicha o’zgarib turishi, suv sarfi rejimi,
satxi va bosimining rejimi, sug’oriladigan maydonga nisbatan joylashganligi.
Suvining
sifati uning temperaturasi, mexanik oqiziqlar miqdori, mineralizatsiyasi va kimyoviy tarkibi,
bakteriologik tarkibi bilan xarakterlanadi.
6.2.Suv manbasining sug’orish qobiliyati va boshqrish shartlari
Manbadagi suv xajmi uning sug’orish qobiliyatini belgilaydi. Manbaning sug’orish qobiliyati - xisobiy suv
bilan ta’minlanganlik yilida uning suvi bilan qancha maydonni sug’orish mumkinligidir. Suv manbasining
sug’orishlik qobiliyati qishloq xo’jaligi ekinlarining sug’orish rejimini o’zgartirish, ya’ni kam suv iste’molli
ekinlarni
yetishtirishni rejalashtirish, sug’orish tizimining FIK qiymatini oshirish orqali amalga oshiriladi.
