Vi. Bob. Sug’orish uchun suv manbalari

H
Q
H
Q
Aloxida NS lar kam suvni kam balandlikka ko’tarishadi. Ammo, aloxida-aloxida bosh kanallar bo’lishi esa, 
ekspluatatsiya xarajatlarini oshiradi. SHuning uchun texnik-iqtisodiy hisoblar amalga oshiriladi 
Chig’ir
Porshenli nasos 
Chig’ir
Porshenli nasos 

---

14 
Chiqindi suvlar bilan sug’orish
Chiqindi suvlar deganda foydalanish joyidan gidravlik uslubda kanalizatsiya yordamida 
uzoqlashtirilgan, insonlarning kundalik xayotida, ishlab chiqarish korxonalarida, chorvachilik 
komplekslarida foydalanilgan suvlar tushuniladi. CHiqindi suvlar yordamida ekinlarni sugorish kuplab 
chet el davlatlarida, jumladan, Avstraliyada (42%), Angliyada (35%), Isroilda (50%) qullanilmoqda. 
Chiqindi suvlar bilan sugorish muxim xisoblanadigan xujalik masalalarni, jumladan, tuproqlarni suv va 
ozuQa elementlari bilan boyitish, dalaga kiritiladigan ugitlar qiymatini kamaytirish, Chiqindi suvlarni 
tozalash, qishloq xujalik ekinlaridan yuqori xosil olish kabi masalalarini yechish imkonini beradi. 
Chiqindi suvlar kelib chiqishi buyicha xujalik, ishlab chiqarish, aralash, chorvachilik va toshqin 
suvlariga farqlanadi. 
Chiqindi suvlar tarkibi kimyoviy, bakteriologik va mexanik chiqindilar, ishlab chiqarish xususiyatlari, 
foydalanish me’yorlari, yogin miqdori va boshqa omillarga bogliqdir. 
Ular tarkib jixatidan tashqi muxitga ta’siri, tarkibidagi erigan modda va ugitlar buyicha bir-biridan farq 
kiladi. Ishlab chiqarish Chiqindi suvlaridan tashqari barcha Chiqindi suvlar sugorish uchun yaroqli 
xisoblanadi. 
Chiqindi suvlar tarkibida usimlik rivoji uchun xavfli moddalar bulishi mumkin. Bu xolda ular maxsus 
suv tozalash stantsiyalarida zararlilik miqdori ruxsat etilgan miqdordan ortmasligi sharti bajarilguncha 
tozalanadi. 
Chiqindi suvlarning xar qanday turi xam ma’lum bir texnologiya asosida mexanik va biologik 
tozalagichlarda tozalanadi. 
Mexanik tozalashda chiqindi suvlar turlardan, yog ushlagichlardan va dastlabki tindirgichlardan 
utkaziladi. Chiqindi suvlar mexanik tindirgich tizimiga kiritilishidan oldin xavo kislorodi bilan boyitilsa, 
mexanik tozalagichning unumdorligi 70% ga ortadi. 
Mexanik tozlangan chiqindi suvlar sugorish uchun quyilgan talablarga javob bermasa, ular biologik 
tozalagichlardan utkaziladi. 
Biologik tozalash tabiiy va sun’iy usullarda amalga oshiriladi. Tabiiy biologik tozalagichlar turkumiga 
biologik hovuzlar, sizilish va sugorish dalalari kiradi. 
Chiqindi suvlar bilan sugorishda maxsus sugorish tizimi barpo etiladi. Bu tizimning asosiy elementi 
bulib dexqonchilik sugorish maydoni (DSM) xisoblanadi. Bu maydonda chiqindi suvlar tabiiy tuproq-
biologik tozalanadi va zararsizlantiriladi. 
DSM lar 3 xil kurinishda bulishi mumkin: yil davomida 
chiqindi suvlarni qabul qiluvchi va sug’oruvchi (mexanik tarkibi 
engil va yaxshi suv siziluvchi tuproqlarda); chiqindi suvlarni 
yil davomida qabul qiluvchi va sug’orishni faqat vegetatsiya 
davridagina amalga oshiruvchi; chiqindi suvlarni vegetatsiya 
davrida qabul qiluvchi va sug’oruvchi. 
DSM ning maydoni 10 ga dan kam bulmasligi, maydon 
nishabligi 0,0005-0,01, sizot suvlarining sathi chuqur (> 5 m), 
tuprori kam unumdor va foydanilmayotgan hamda suv sizilish 
Qiymatining yuqori bulishligi talab qilinadi. 

---

15 
DSM dagi inshootlar tizimi (45-rasm) tindirgich yoki 
tozalash inshootlaridan, nasos stantsiyasidan, quvurlardan, 
biologik tozalash havzalaridan, sug’orish va tashlama 
tarmoqlardan, yullar, himoya daraxtlari va binolardan tashkil 
topadi. 
Sug’orish tarmoqlari ochiq va yopiq bulishi mumkin. Sizot suvlari yaqin bulgan maydonlarda va 
Sug’orish kata me’yorlarda olib borilganda yopiq zovur quriladi.
Sanitar-gigiyenik sharoitlarga kura, Chiqindi suvlar bilan boshoqli va chorva-ozuqa ekinlarini, bir va 
kup yillik utlarni, termik ishlovdan sung iste’mol qilinadigan poliz ekinlarini (lavlagi, baqlajon, 
kartoshka), dekorativ daraxtlarni sug’orish tavsiya etiladi. Sug’orish tuproq ichidan amalga 
oshirilganda istalgan 
ekinlarni yetishtirish mumkin. 
6.6.1-rasm. DSM da chiqindi suvlar bilan Sug’orish sxemasi: 
1-aholi punkti; 2-kollektog’; 3-mexanik tozalash inshooti; 4-nasos stantsiyasi; 5-Quvur; 6-Qavza; 7-
biologik tozalash Qavzasi; 8-taQsimlovchi QuduQ; 9-Sug’orish tarmori; 10-kuchma Sug’orish Quvuri; 
11-suv chiQarish inshooti; 12-tashlama inshoot 
Mavsumiy sug’orish me’yorlarining qiymati boshoqli ekinlar uchun 2-3 ming m3/ga, utlar uchun 3-5 
ming m3/ga ni tashkil etadi. Sug’orish me’yorining qiymati esa, iqlimiy, tuproq meliorativ shart-
sharoitlardan va qishloqxujalik ekinlarining turidan kelib chiqqan holda 40-700 m3/ga ni tashkil etadi. 
Tekislangan va yer nishabi 0,001-0,02 bulgan maydonlarda yoppasiga ekiladigan ekinlar yer ustidan 
pollab va bostirib sutog’iladi. 
Kuzgi va sovuq tushgan davrlarda DSM larda tirqishli egatlar yordamida sutog’ishni qullash mumkin. 

---

16 
Sanitariya nuqtai-nazaridan chiqindi suvlar bilan sugorishda tuproq ichidan sutog’ish usulini qullash 
tavsiya etiladi. 
Chiqindi suvlar sifatiga quyiladigan agromeliorativ talablar 
Chiqindi suvlar bilan qishloq xujalik ekinlarini sugorishda tuproq unumdorligini oshirish va qishloq 
xujalik ekinlaridan yuqori va sifatli xosil olish uchun Chiqindi suvlar ma’lum bir agromeliorativ 
talablarga javob berish kerak. 
Chiqindi suvlarni sugorishga yaroqliligi ularni kimyoviy taxlili asosida amalga oshiriladi. 
Sugorish uchun qullaniladigan Chiqindi suvlar tarkibidagi moddalar miqdori kerakli mivdordan 
ortmasligi maqsadga muvofiq xisoblanadi. Aks xolda ular nafaqat usimlikning rivojlanishiga salbiy 
ta’sir kursatadi, balki ushbu maxsulotni iste’mol qilgan tirik organizm xam turli kasalliklarga chalinishi 
mumkin. 
Jumladan, Chiqindi suvlar tarkibida azot moddasining kupligi yem-xashakning kupayishiga olib kelishi 
bilan birga ular tarkibidagi nitrat mivdorini oshiradi. Bu xolat bunday yem-xashakni iste’mol qilgan 
jonivorlarning tanasi zaxarlanishiga olib keladi. Shuning uchun xam Chiqindi suvlar bilan sugorishda 
tuproqqa beriladigan azotning mivdori 250280 kg/ga dan oshmasligi kerak. Yana bir misol, Chiqindi 
suvlar tarkibida temir moddalarining kup bulganligi xam jonivorlarga salbiy ta’sir kursatadi. 
Quyidagi 9-jadvalda sugorish uchun qullaniladigan Chiqindi suvlar tarkibidagi ba’zi bir 
ingrediyentlarning yul quyilgan miyedori qiymatlari keltirilgan bulib, bu qiymatlarga rioya qilish orqali 
Chiqindi suvlar bilan sugorilgandan sunggi aks ta’sirlarni bartaraf etishga erishiladi. 
Bu borada tuplangan tajribalar asosida Chiqindi suvlarni sugorishda qullash uchun ularga quyidagi 
agromeliorativ talablar kuyiladi. 

---

17 
Chiqindi sugorish suvlari tarkibiga quyiladigan me’yorlar, mg/l 
6.6.1-jadval. 
Ingrediyentlar 
Tavsiya etilgan me’yoriy qiymatlar 
IXD kelishuvi buyicha 
N.I.Xlebnikov 
buyicha 
M.F. 
Budanov 
buyicha 
Moddalarning umumiy 
kontsentratsiyasi 
Mexanik tarkibi yengil tuproklarda-
5000; urta tuproklarda-3000; oBir 
tuproklarda -1500 
Azot mikdori 
vegetatsiya davri uchun - 250 kg/ga 
Atseton 
40,0 
40,4 
- 
Bariy 
4,0 
- 
- 
Bor 
0,5 
- 
- 
Volfram 
10,0 
10,0 
10,0 
Detergentlar 
30,0 
- 
- 
DDT 
0,5 
- 
- 
Temir 
20,0 
- 
- 
Kaprolaktam 
200,0 
- 
- 
Kobalt 
1,0 
- 
- 
Magniy 
300,0 
- 
- 
Marganets 
1,0 
- 
- 
Mis 
2,0 
2,0 
2,0 
Metanol 
200,0 
200,0 
200,0 
Metil efiri 
50,0 
- 
- 
Margimush 
0,2 
- 
- 
Natriy karbonat (soda) 
SHurlanmagan tuproklarda - 200,0 
- 
- 
Natriy karbonat 
SHurlanmagan tuproklarda - 100,0 
Neft maxsulotlari 
- 
50 - 100 
- 
Nikel 
0,5 
Nitritlar 
0,5 
- 
- 
Nitril akrilovol kislotasi 
100,0 
100,0 
- 
Rodanidlar 
2,0 
- 
- 
QurBoshin 
- 
- 
- 
Usimlik yoBi 
5,0 
- 
- 
Sulfatlar 
500,0 
- 
- 
shu jumladan Sulfat kobalti 
Mis sulfati 
2,0 
7,0 
- 
- 
Fenol 
40,0 
- 
- 
Formaldegid 
50,0 
58,0 
- 
Xloridlar 
300,0 
- 
- 
Xrom 
- 
1,0 
1,0 
TSianist birikmala- ri, KGN 
dan tashqari 
10,0 
- 
- 
TSianid kaliya KGN 
0,2 
- 
- 
Rux 
2,0 
0,2 
2,1 

---

18 
pH -5,5 dan 8,5 gacha, eng yaxshisi 6,5-8; kuruk koldik - 4,5 g/l gacha, Sa va Na kiymatlari - 500 mg/l 
gacha, HCO3 va SO 4 
anionlar -500, Cl 1 anioni 200 mg/l gacha; CO f anioni 100 mg/l dan ortmasligi kerak. 
Umumiy azotning mikdori 150 mg/l, ammiakniki - 100 mg/l, kaliy 250 mg/l, maxsus organik 
moddalarning umumiy mikdori esa 100-150 mg/l dan kup bulmasligi maqsadga muvofiq xisoblanadi. 
6.7.Chorvachilik chiqindi suvlaridan foydalanish 
Chorva komplekslaridan chiqadigan chiqindi suvlar fizik- kimyoviy va sanitar-gigiyenik xususiyatlari bilan 
boshqa chiqindi suvlardan farq kiladi. Ular tarkibi buyicha qariyb bir xil xisoblanib, tarkibida usimlikni 
zaxarlovchi moddalar bulmaydi. 
Chorvachilik chiqindi suvlarining tarkibi chorva mollarining turi, ularning yoshi, ularga beriladigan 
ozuqaga bogliq bulib, qora mollar kompleksidan chiqadigan Chiqindi suvning mineralizatsiyasi 1,2-4,3 
g/l, chuchqachilik komplekslaridan chiqayotgan suvlarda esa 2,3 g/l gacha buladi (10- jadval). 
Chorvachilik Chiqindi suvlarini sugorish uchun kullashda ularning minerallashganligi 1,5 g/l dan kam, ular 
tarkibidagi umumiy azot 100-120 mg/l gacha bulishi kerak. Bu qiymatlar ruxsat etilgan qiymatdan katta 
bulsa, chorvachilik chiqindi suvlari oddiy toza sugorish suvlari bilan aralashtirilib sugorishga berilishi 
kerak. Ularning nisbati Quyidagicha aniqlanadi: 
K = SCH + SCH • CC, 
bu yerda C4 -chorvachilik chiqindi suvlarining mineralizatsiyasi, g/l; Cc - aralashtiriladigan toza sugorish 
suvlarining mineralizatsiyasi, g/l. 
Ushbu sugorish suvlari tarkibida natriy va magniy miqdorining kup bulishi yerlarning shurlanishiga olib 
kelishi mumkin. SHuning uchun bu suvlarning sugorish uchun yaroqli ekanligini tekshirmasdan tugridan-
tugri sugorishga berib bulmaydi. Tekshirishni quyidagi formuladan foydalanib amalga oshirish mumkin: 
Q 0,23 -Na-S . 
K = 
< 1 
Ca + Mg 
bu yerda S -tuzlarning miqdori,g/l; Na,Mg,Ca-shu elementlarning miqdori, mg ekv. 
K < 1 bulsa, bu suv tugridan-tugri sugorishga berilishi mumkin, aks xolda bu suvlar toza sugorish suviga 
aralashtirilib sugorishga berilishi kerak buladi. 
. Chorvachilik chiqindi suvlarining kimyoviy tarkibi, mg/l
6.7.1-jadval 
Ingrediyentlar 
Qoramol kompleksida 
CHuchqachilik kompleksida 
eng kam 
eng kup 
eng kam 
eng kup 
SO2- 
yuQ 
yuQ 
yuQ 
yuQ 
HCO- 
1067,0 
3551,0 
579,5 
1891,0 

---

19 
cl ~ 
52,3 
623,0 
23,0 
340,8 
10,0 
96,0 
67,8 
161,0 
NO- 
izi mavjud 
4,8 
izi mavjud 
4,0 
PO 
110,2 
342,0 
43,9 
138,0 
k+ 
132,0 
680,0 
70,6 
282,0 
Na+ 
70,0 
510,0 
97,0 
340,0 
Ca2+ 
50,0 
440,0 
40,0 
160,0 
Mg2+ 
33,6 
204,0 
37,2 
72,0 
NH+ 
270,0 
725,0 
112,0 
306,0 
pH 
6,4 
8,6 
7,4 
8,3 
Umumiy azot 
160,0 
1120,0 
164,0 
560,0 
Quruq qoldiq 
1748,0 
6918,0 
1226,0 
3142,0 
Mineralizatsiya 
1260,0 
4298,0 
764,0 
2326,0 
Shu bilan birga, bu chiqindi suvlarda kasallik tarqatuvchi bakteriyalar va gijja uruglari bulishi mumkin. 
SHuning uchun Xam bunday suvlar sugorishga uzatilishdan oldin 6-7 oy maxsus Xavzalarda karantin 
muddatini utashi kerak. 
Qozirda chorvachilik chiqindi suvlarini sugorishga tayyorlash komplekslari mavjud (46-rasm). Bu 
komplekslarda chiqindi suvlar tozalanmaydi, balki zararsizlantiriladi. 
Bu suvlar (sharbat suvi) yer ustidan egatlab sugorish usulida ekin dalalariga uzatiladi. 
har qanday chiqindi suv tarkibida orir metallar, pestitsidlar, neft mahsulotlari, kir yuvish vositalari 
mavjudligi aniqlanganda, ularning kontsentratsiyasi 13.7.3.2.- jadvalda keltirilgan yul quyilgan miqdorlar 
bilan solishtiriladi. Agar bu elementlarning suvdagi miqdori jadvalda keltirilgan yul quyilgan 
miqdorlardan kup bulsa, bu suvlar toza Sug’orish suvlari bilan aralashtiriladi yoki ular turli uslublar 
yordamida suvdan yuqotiladi. 
Sugorish suvidagi ba’zi elementlarning yul qo’yilgan miqdorlari, mg/l 6.7.2 -
jadval. 
Kursatkichlar 
Miqdori 
Kursatkichlar 
Miqdor 
Azot birikmalari 
10 
Nitrilakril 
50 
Alyuminiy 
132 
Natriy karbonat 
200 

---

20 
Alyuminiy sulfat 
10 
Nitratlar 
200 
Alyuminiy ioni 
10-100 
Nitridlar 
0,5 
Ammiak 
150 
Natriy 
300 
Atseton 
40 
Natriy xlorid 
500 
Bariy 
4 
Rodanidlar 
2-5 
Benzin 
0,1 
Rux 
1 
Bor 
1,0 
Sulfatlar 
600 
Vodorod oltingugurt 
30 
Temir 
15-17 
Volfram 
10 
Uran 
0,6 
Kaltsiy 
300 
Fenol 
50 
Kobalt sulfat 
2-5 
Formaldegid 
100 
Kaprolaktam 
200 
III valentli xlor 
0,5 
Kadmiy 
0,2 
TSian 
1 
Marganets 
1,0 
TSianidlar 
50 
Magniy 
300 
Efir 
30 
Mis 
3-10 
Qalay 
0,1 
Margimush 
0,5 
QorasaQich 
5-10 
Nikel sulfat 
2,5 
Qurroshin 
0,1 
Neft maQsulotlari 
50-100 
6.7.1-rasm. Chorvachilik chiqindi suvlarini sugorishga tayyorlash 
sxemasi: 1-chorvachilik kompleksi; 2-tuplash inshooti: 3,6,5-nasos stantsiyalari; 4-tindirgich; 5-tindirilgan 
oqova hovuzi; 7-toza suv bilan aralashtirgich; 9-sugorish maydoni 
6.8..Zovur-tashlama suvlari bilan sugorish 

---

21 
Sugorish maydonlarining tobora oshib borishi bilan chuchuk suvlarga bulgan talab ham tobora 
ortmoqda. YAngi sugorish manbalarini izlab topish hozirgi kunning dolzarb muammosi hisoblanadi. Bu 
muammoni yechish yullaridan biri minerallashgan zovur-tashlama suvlaridan foydalanishdir. 
Hozirda kollektog’-zovur tarmoqlariga kelib tushadigan zax va tashlama suvlar un millionlab metr kubni 
tashkil etib, ularning mineralizatsiyasi (2-7 g/l) unchalik yuqori emas va shu bilan birga ularning 
tarkibidagi suvda erigan ugitlar miqdori daryo suvlarinikiga nisbatan 2-5 barobar ortiqdir. 
Minerallashganlik darajasi yuqori bulgan suvlar bilan sugorishda, albatta, sugorish maydonlari 
zovurlangan va sugorish me’yorining odatdagidan (20-30%) kup bulishligi maqsadga muvofiq 
hisoblanadi. Biroq bunday suvlar bilan uzoQ muddatda sugorish tuproqlarning shurlanishiga olib keladi. 
Minerallashgan zax va tashlama suvlar bilan sugorishda, muntazam ravishda ularning minerallashganligi 
va sifati nazorat qilinishi muhim hisoblanadi. 
Zovur-tashlama suvlarining sifatini tezkorlik bilan nazorat qilish - umumiy mineralizatsiya shur ulchagich 
yordamida, kimyoviy tarkib esa har bir sugorish tizimida ma’lum holatlar uchun tuziladigan maxsus 
grafiklar asosida amalga oshiriladi. 
Minerallashgan suvlarning sifatini yaxshilash maksadida ularga qushiladigan chuchuk suv miqdori 
quyidagi formuladan aniqlanadi: 
V = V2 (C - C2 ) ‘ C, - C ' 
bu yerda V2 -minerallashgan suv hajmi, l; C -hosil qilinishi kerak bulgan suvning mineralizatsiyasi, g/l; S1 -
zovur-tashlama suvining mineralizatsiyasi g/l; C2 -chuchuk suvning mineralizatsiyasi g/l. 
Minerallashgan zovur-tashlama suvlari bilan yer ustidan (egatlab, botirib) Sug’orish usulini qullash 
maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, ular sholi yetishtirish orQali shurlangan yerlarning shurini yuvishda 
samarali hisoblanadi.