Veterinariya virusologiyasi

6-jadval. Virusni sichqonlarga yuqtirish natijalari

Virusni suyultirish	Haqiqiy ma’lumot		Organizmda to‘planib kuchli ta’sir ko‘rsatish natijalari
	tirik	o‘ldi		Tirik qoldi	O‘ldi	O‘lganlarni tirik qolganlarga nisbati	O‘lim, %
10^-1	0	6		0	20	20:20	100
10^-2	0	6		0	14	14:14	100
10^-3	1	5		1	8	8:9	88.8
10^-4	4	2		5	3	3:8	37.5
10^-5	5	1		10	1	1:11	9
10^-6	6	0		16	0	0:16	0
10^-7	6	0		22	0	0:22	0

0,3 ml miqdordagi 10^-1 suyultirilganda bironta sichqon tirik qolmadi; 10^-4 suyultirilganda tirik qolgan 4, 10^-3 suyultirilganda tirik qolgan 1, 10^-4 tirik qolgan (10^-3 qaraganda, 10^-4 kam) uni 4 ga qo‘shiladi, 10^-5 uchun tirigi 5, o‘lgani 1, 10^-3 da ham o‘lmasdan qolgani 4, 10^-4 tirik qolgani 10^-5 dan kam tirik qolgan bo‘lar edi.
Ularning barchasini tirik qolgan 5 ga qo‘shiladi. Qolgan aralashmadagilar to‘g‘risida ham xuddi shunday fikr yuritiladi. Yuqtirishga musbat javob bergan (ya’ni o‘lgan) mulohaza qarama-qarshi tartibda o‘tkazilib, kam miqdordagiga ko‘p miqdordagi ma’lumot jamlanadi.
Organizmda to‘planib, kuchli ta’sir qilish ma’lumotini olgach, yuqtirishga ijobiy javob berganlar foyizi hisoblab chiqiladi (misolimizda o‘lganlar) har bir aralashtirilganlik uchun (masalan 10^-4 aralashtirilgani uchun o‘lgan 3, o‘lmasdan qolgan 5 demak 8 tadan 3 tasi o‘ldi, demak bu 3/8*100=37,5%). Olingan natijadan ko‘rinib turibdiki, 0,3 ml virus suspenziyasi olingan aralashmalarimizda 50% sichqonlarning birortasini ham o‘ldirmaydi. Bunday virus aralashmasini (yoki O‘M₅₀ virus miqdorini) hisoblab chiqish kerak.
6-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 10^-3 aralashtirilgan 0,3 ml virus suspenziyasi 50% ko‘p sichqonlarni o‘ldiradi (88,8 %), 10^-4 aralashtirilgani esa 50% dan kam (37,5%) o‘ldiradi. Demak, izlanayotgan aralashma 10^-3 (1:1000) va 10^-4 (1:10000) oralig‘ida. Uni topish uchun quyidagi formuladan foydalanishimiz kerak.

bu yerda O‘M₅₀-izlanayotgan virusning aralashmasi; B-50% yuqori natija beruvchi aralashma; b-B aralashmaga to‘g‘ri kelgan foyiz; a-50% kam natija beruvchi aralashmaning foyizi; d-aralashma koeffitsienti (bizning suyultirish darajamiz 10-karrali, demak koeffitsient 10 ga teng). Misolimizda olingan sonlarni formulaga qo‘ysak:

Demak, 0,3 ml virus aralashmasi yuqtirilgan 50% sichqonlarni o‘ldirishga qodir, bu yerda 10^-3,76 yoki 1:10^3,76 ga teng.
Boshqacha aytganda 10^3,76 marta suyultirilgan 0,3 ml virus bir O‘M₅₀ (50% sichqonlarni o‘ldirishga qodir bo‘lgan virusning miqdorini) saqlaydi.
U holda 0,3 ml asos qilib olingan (sinalayotgan) virus suspenziyasida shunday miqdordan 10^3,76 saqlaydi.
Demak, virusning titri T=10^3,76 O‘M₅₀/0,3 ml, yoki T=10/3; 10^3,76 O‘M₅₀/ml bo‘ladi.
50%-natija beruvchi izlanayotgan noma’lum virus aralashmasining natijali miqdori (NM₅₀) tashkil etar ekan.
Buni boshqa yo‘l bilan ham topsa bo‘ladi. Bizning misolimizda O‘M₅₀ 10^-3 va 10^-4 aralashmasining oralig‘ida yotadi. Foizlar orasida farq 50% dan yuqori va 50% ga teng 88,8–50=38,8 yuqori va past ko‘rsatkichning farqi 88,8–37,5=51,3 ga teng.
38,8:51,3 nisbati 10^-3 qaysi kattalik 10^-3 qanday kattaligi bilan ajralib turishini ko'rsatadi, uni agar suyultirish logarifm koeffitsentiga ko'paytirsak, (lg10=1) unda quyidagiga ega bo'lamiz: 38,8:51,3=0,76 Demak, izlanayotgan O'M₅₀ aralashma 10^-3-0,76=10^-3,76 =1:10^3,76ga teng. Viirusning titri esa T=10/3x10^3,76 O'M₅₀/ml
Kasr sondagi ko'rsatgich bilan ifodalangan virusning titri, deyarli shu ko‘rinishda qoldiriladi. Ammo antilogarifm jadvalidan foydalanib, absolyut kattalikka aylantirish mumkin (V.M.Bradisni to‘rt xonali matematik jadvali).
Bizning misolimizda 10^3,76=5754. Shuning uchun virus titrini ifodalab, yozishimiz mumkin. Demak, T=10/3x5754. O‘M₅₀/ml, yoki T=19180 O‘M₅₀/ml.
Rid va Mench usuli musbat 50% nisbatan bir muncha ma’lumotni talab qiladi (Misol, 0 dan 100%, 10 dan to 90%, 20 dan to 80% va boshqa). Har bir virus aralashmasiga o‘zgarmas sondagi hayvonlar sonini bo‘lib, spetsifik bo‘lmagan sabablarga musbat natijani ko‘rsatmaslik kerak.
Bu usulning kamchiliklariga quyidagilar kiradi:
1)yuqori miqdordagi virus hamma vaqt ham juda yuqori yuqumli natija ko‘rsatmaydi;
2)standart xatoni hisoblash mumkin bo‘lmaydi;
3)aslidagiga qaraganda ko‘p sondagi test-ob’ektlarda ish olib borilgandek ta’surot qoldiradi.
Bu usul ham aniq usullar bilan olingan ko‘rsatgichlarga mos kelib ko‘rsatgichlari yaqinroq keladigan kattaliklarni beradi.


50% natija beruvchi (NB₅₀) virus miqdorini Kerber bo‘yicha hisoblash.
Bu usul oddiy bo‘lib, organizmda to‘planib kuchli ta’sir qilish dalillarini hisoblashni talab qiladi, spetsifik bo‘lmagan sababga ko‘ra musbat natija ko‘rsatgan hollardagina yaroqli.
Lekin yuqori ishonchli natijalar olish uchun musbat ma’lumotlar 0 dan to 100% aniq bo‘lishi zarur. Oldingi misoldagi titrlash natijalari bo‘yicha O‘M₅₀ hisoblab chiqamiz.

Virusni suyultirish	Tirik qoldi	O‘ldi
10^-1	0	6
10^-2	0	6
10^-3	1	5
10^-4	4	2
10^-5	5	1
10^-6	6	0
10^-7	6	0

Bu yerda O‘M₅₀ hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanamiz (bizning modefikatsiyamiz):
;
bu yerda D–100% natija beruvchi virusning yuqori suyultirilgani;
d- suyultirish koeffitsenti;
n- suyultirilganning har qaysi yuqtirilgan, test-ob’ektlar soni;
r-har qaysi suyultirilganining ta’siriga musbat javob bermoq;
-barcha musbat javob bergan test-ob’ektlarining qiymatini, barcha suyultirib yuqtirilgan va 0 dan to 100% gacha natija beruvchilarga nisbati.
Harf belgilarni formulalarga qo‘yamiz:
Demak 10^-3,83 suyultirilgan (yoki 10^3,83marta) 0,3 ml virus bir O‘M₅₀ virusni saqlaydi.
So‘ngra Rid va Mench bo‘yicha hisoblagandek fikr yuritamiz. Agar lg O‘M₅₀=-3,83unda O‘M₅₀ =10^-3,83 yoki 1:10^3,83.
Demak 1:10^3.83suyultirilgan 0.3 ml virusda bir O‘M_50Caqlaydi, lekin asos qilib olingan dastlabki 0.3 ml virusda shunday miqdor 10^3.83 marta ko‘p, shuningdek 10^3.83 O‘M_50.
Demak, suspenztyada virusning titri T=10^3,83O‘M₅₀/0,3ml, yoki T=(10:3)* 10^3,83O‘M₅₀/ml, yoki T=(10:3)*6761 O‘M₅₀/mlyoki T=22537 O‘M₅₀/ml.
Vuirusning titri to‘g‘risidagi unchalik katta bo‘lmagan farqni ikki usul bilan hisoblash tufayli bo‘lib, ikkala usulda ham absolyut aniqlik yaqinligidan kelib chiqadi.
Viruslarni laboratoriya hayvonlarida titrlaganda reaksiya natijalarini o‘lim bo‘yicha emas, balki “o‘ldi” degan jadvalni, “musbat javob beradi” deganga almashtirilgan holda virusning titri (O‘M o‘rnida) YUD₅₀ deb aniqlanadi.
Viruslarni tovuq homilalarida titrlaganda ham xuddi yuqorida laboratoriya hayvonlarida titrlagandagidek bajariladi, lekin titz HO‘M₅₀yoki HYUM₅₀deb ifodalanadi.
Viruslarni o‘stirilgan hujayralarda titrlaganda natijalari jadvalga “SPN” yopki “SPN bo‘lmasligi” (yoki “+” va “-“) yozilib, titri SPT₅₀ deb ifodalanadi.
Ba’zi bir viruslar ma’lum bir sharoitda, ma’lum bir turdagi hayvonlarni eritrotsitlarini agglyutinatsiyalash xususiyatiga ega. Bunday viruslarning gemmaglyutinatsiyalovchi titri birlijklarda (GAB) ifodalanadi.
1 GAB deb shunday miqdor qabul qilinganki, ma’lum hajmdagi virus 1% li yuvilgan eritrotsitlar suspenziyasini 50% agglyutinatsiyalashga qodir.
Viruslarni gemmagglyutinatsiyalovchi ta’siri bo‘yicha titrlash uchun bir qator probirkalar yoki bir qator pleksiglas panelining chuqurchasidan foydalanamiz.
Bajariladigan ishning ketma-ketligi quyidagicha:
-titrlanayotgan virusni agglyutinatsiyalashga ega bo‘lgan hayvonlardan olingan va yuvilib tayyorlangan eritrotsiyalarning 1% li suspenziyasi;
-teng hajmdagi tekshirilayotgan virus saqlovchi materialni ketma ket 2 karrali suyultirilgan qatori;
-virus saqlovchi materialning barcha suyultirilganiga aniq shuncha hajmdagi ertitrotsitlarning yuvilgan 1% suspenziyasidan qo‘shib chiqiladi;
-Har qaysi chuqurchada (probirkada 0 gemagglyutinatsiyaning tezlik bilan kechishini quyidagi ko‘rsatkich bo‘yicha krestlar bilan baholab boriladi (51-rasm).