Veterinariya virusologiyasi

Klinik belgilari patalogoanatomik o‘zgarishlari.
Yashirin davrning muddati virusning qayerga va tishlash darajasi, virusning oz yoki ko‘p tushganligiga, hamda tishlangan hayvonning rezistentligiga bog‘liq. Eng qisqa yashirin davr 7-8 kun bo‘lib, ko‘pchilik holda bir necha haftani tashkil etadi. Ayrim vaqtlarda kasallikning klinik belgilari 3-6 hatto 12 oygacha tishlangandan so‘ng cho‘zilishi mumkin. Kasallik hayvon tishlagan joyda og‘riq turishi vaxima hissi, besaramjonlik, tajanglik paydo bo‘lishi bilan boshlanadi. Virus perifirik nerv tolalariga tushib markazga intiluvchi harakat qilib, nerv tolalari orqali butun organizmga yoyiladi. Kasallanib o‘lgan hayvonlar ariqlagan bo‘lib ko‘pincha tishlangan joy ko‘zga tashlanib turadi. Pastki jag‘ ostidagi junlar so‘lak bilan ifloslangan bo‘ladi. Yuqori nafas yo‘llari kataral yallig‘langan. Og‘iz bo‘shlig‘ida, tilda yaralar paydo bo‘lib, ustki qismi qotgan so‘lak bilan g‘oplangan bo‘ladi. Go‘sht iste’mol g‘iladigan hayvonlar oshg‘ozonida har xil begona predmetlarni uchratish mumkin. Oshg‘ozonning shilliq pardalari qizargan va qon qo‘yilishi va eroziyani uchratishl mumkin. Bosh miyada va uning po‘stloqlarida nuqtali qon quyilish va tomirlari kengaygan bo‘ladi.
VIRUS - Quturish kasalligini yuqumli xususiyatga ega ekanligi XIX asrning boshlarida ma’lum edi. Kasal itlarning so‘lagi yuqumli xususiyatga ega ekanligini birinchi bo‘lib, 1804 yilda Sinke aniqlagan. 1879 yilda Golte quyonlarni tajribada zararlab ko‘rsatdi. Yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan Paster odam va hayvonlarni emlash usulini ishlab chiqdi.
Shakli va kimyoviy tarkibi- Virioni sterjenni eslatib bir tamoni yumaloqlashgan, ikkinchi tomoni esa kesib tashlanganday. Virionning diametri 75-80nm, uzunligi 180nm. Virion nukleokapsiddan, o‘rab olingan membranadan, va ustki qismdan o‘simtalardan tashkil topgan.
Fizikaviy va kimyoviy omillarga chidamliligi.
Past haroratda virus konservatsiyalanadi 23⁰ harorat virusni 28-53 kunda, 50⁰ –1 soat ichida, 60⁰ –5-10 daqiqada, 70⁰- o‘sha zahotiyoq o‘ldiradi. Virus saqlovchi suspenziya 0,1% li buqa zardobining albuminida va neytral pH bir necha kun ichida stabil xususiyatga 0⁰ dan 4⁰ gacha ega va yuqumli virusni quritilishi virusni 10-14 kun ichida aktivligini yo‘qotadi. 5-6⁰ quyoshning yorug‘ligi 5-7 kun ichida virusni zararsizlantiradi. Chiriyotgan material tarkibida virus 15 kun ichidan 8 oygacha o‘z aktivligini yo‘qotmaydi. Ultrabinafsha nurlar virusni 5-10 daqiqa ichida aktivligini pasaytiradi. 10% li virus saqlovchi suspenziyaga ultratovush orqali tasir ettiriladiganda virusning titrini 10⁰ marotaba pasaytirib yuboradi. Bu esa ultratovush hujayrani buzib hujayradan virusni ajralib chiqishiga sababchi bo‘ladi. 1-5% formalin eritmasi virusni 5 daqiqa ichida, 0,1% li sulema 2-3 soat ichida, 1% li kaliy permanganat virusni – 1 soat ichida, 1% li fenol 2-3haftada, 2% lisi 24 soat ichida, 5%lisi 5-10 daqiqa ichida, 3-5% xlorid kislotasi 5-daqiqa ichida, efir –80-120 soat ichida, 10%li yod eritmasi 5 daqiqa ichida virusning aktivligini yo‘qotishi aniqlangan. Virus yog‘ni erituvchisi 0,1% li tripsin ta’sirida pH=5,0- 10 bo‘lganda 4⁰ da tezda o‘z aktivligini yo‘qotadi.