Versal shartnomasi: Birinchi jahon urushining so‘nggi nuqtasimi yoki 20 yillik yarash bitimi?

Versal shartnomasi: Birinchi jahon urushining so‘nggi nuqtasimi yoki 20 yillik yarash bitimi?
1920-yilning 10-yanvar kuni Versal shartnomasi ratifikatsiya qilinishi insoniyat tarixidagi eng dahshatli urushlardan biri – Birinchi jahon urushiga yakun yasadi. Bu urush haqida ko‘p yozilgan. Bu safar esa “Daryo” kolumnisti Jahongir Ergashev uning yakuni va oqibatlari haqida hikoya qiladi.
Versal sulhi tinchlik sulhi emas, aksincha, 20 yillik yarashish bitimidir.
Ferdinand Fosh, fransuz harbiy nazariyotchisi, Fransiya marshali
Britaniyalik tarixchi Erik Xobsbaum XIX asrning boshlanishini Buyuk fransuz inqilobi – 1789-yildan boshlaydi va asrning yakunini 1913-yil deb e’tirof etadi. Nega? Aynan shu davrda insoniyat hayotini, turmush davrini va dunyoqarashini keskin o’zgartirgan siyosiy, ilmiy va madaniy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi.

Foto: Wikipedia
Birinchi jahon urushi XX asr boshlanishining o‘ziga xos asosiy voqeasi edi. Dunyo jamiyatlarida ijtimoiy keskinliklar, geosiyosiy qarama-qarshiliklar, mafkuraviy kurash va iqtisodiy raqobat kuchayib borayotgan davr edi.
Bu dunyo ahli jahon urushi insoniyatga o‘tmish bo‘ldi deb hisoblar, mavjud muammolarni tan olishni, e’tirof etishni rad etayotgan edi.
РЕКЛАМА
Reklamani yopish
XIX asrning yakuni – fin de siècle ziyolilari navbatdagi qon to‘kilishi yuz berishiga ishonmayotgan edi. Ammo… Navbatdagi urush millionlab insonlarning taqdirlarida qonli iz qoldirdi. Bu urush dunyoning ko‘plab mamlakatlarida qonli, azobli va tushkun xotiralarni qoldirdi.
Aslida nima bo‘lgan edi?
Antanta tarafidagi asosiy kuchlar bo‘lgan Rossiya, Fransiya, Buyuk Britaniya va “Uchlar Ittifoqi”ni tashkil qilgan Germaniya boshchiligidagi Avstro-Vengriya, Usmonlilar saltanati, Bolgariya ta’sir doiralari borasida murosaga kela olmadi va bu XX asrning eng dahshatli urushi kelib chiqishiga sabab bo‘ldi.
1919-yilning 28-iyun sanasida Versal bitimi imozlangan va urush harakatlariga chek qo‘yilib, urushning bosh aybdori sifatida Germaniya e’tirof etilgan bo‘lsa-da, qanday maqsadlar ikki uyushma qatliomni boshlashiga majbur qildi degan savol hozirgacha hammaga qiziq. Buni esa lotinchadagi vae victis – “mag‘lublar baxtsizligi” tamoyiligina izohlab bera oladi. Ammo faqat Germaniyagina aybdormi bu urushning boshlanishiga? Xolis yondashilganda, faktlar bunga qarshi.
O‘sha davrda Germaniya urushni qanchalik istayotgan bo‘lsa, Buyuk Britaniya va Fransiya ham urush ochishni Germaniyadan kam istamayotgan edi. Rossiya, Avstro-Vengriya va Usmonlilar salatanati ham Germaniya yoki Buyuk Britaniyadan, Fransiyadan qolishmagan holda bu urushdan manfaatdor edi. Shu o‘rinda ozgina voqealar rivojini ortga qaytarib, Birinchi jahon urushi boshlanishining dastlabki paytlariga qaytish nazarimda to‘g‘ri bo‘ladi.

Foto: Wikipedia
1871-yilda Fransiya – Prussiya urushi yakuni. Versalning Oynavand zalida Germaniya butun nemis xalqi kayzer Germaniyasi bayrog‘i ostida birlashganini e’lon qildi. Fransiya qiroli Napoleon III fransuzlar bu urushda mag‘lub bo‘lganini e’lon qildi. Asirga tushgan Napoleon III ning mag‘lubiyati Fransiyada tushkunlik va xarobazor qoldirdi, natijada Fransiyada milliy kommunani oyoqqa turg‘izdi. Milliy kommuna oyoqqa turishi Fransiya uchun doimiy holat edi.
Mag‘lubiyat natijasida Napoleon III 1871-yildagi Frankfurt bitimiga binoan Elzas va Lotaringiya viloyatlarini Germaniyaga berdi va nemislarga milliard frank miqdorida reparatsiya – tovon to‘lashni zimmasiga oldi. Bu nemis sanoatini rivojlantirishda qo‘l keldi. Masala fransuzlar mablag‘dan voz kechishida emas edi; Deni Didro, Jan-Jak Russo, Volter kabi ma’rifatparvarlarni tarbiya qilgan fransuz millatining sharmandali mag‘lubiyati nemis xalqidan revansh – qasos olish hissini uyg‘otgandi. Fransuzmisan, sotsialist, sentrist yoki anarxist bo‘lishingdan qat’iy nazar, barchasini Germaniyadan qasos olish istagi birlashtirgandi.