Vektorlar algebrasi

Нисбийлик назариясида элементар зарралар. Zamonaviy tasavvurlarga ko’ra, kichik enrgiyalarda zarralar ikki turga bo’linadi. Birinchi turdagilar ichki tarkibi namoyon bo’lmaydigan electron, proton – elementar zarralar bo’lsa, ikkinchi turdagilari esa shu elementar zarralardan tashkil topgan murakkab sistemalar – atomlar, ionlar, molekulalar bo’lib, mikroskopik zarrachalar deyiladi. Har ikkala turdagi zarralarni bundan keyin zarrachalar deb ataymiz. Juda katta sondagi zarrachalar to’plami makroskopik sistema deyiladi. Zarrachalarning muhim xarakteristikalaridan biri ular orasidagi o’zaro ta’sirdir. Ular masofadan turib bir-biri bilan ta’sirlashadi.Hozirgi vaqtda zarrachalar orasidagi o’zaro ta’sirning bir necha ko’rinishi mavjud bo’lib, ular zarrachalarning ma’lum bir xarakteristikasi bilan bog’langan. Ushbu kursda biz faqat elektromagnit ta’sir bilan bog’liq bo’gan masalalarni o’rganamiz. Bu ta’sir zarrachalarning zaryad deb ataluvchi xarakteristikasi bilan bog’liq. Zaryadning ikkita muhim xususiyati bor. Birinchisi, zaryadlangan barcha elementar zarrachalar zaryadining absolyut qiymati birday bo’lib, faqat ishorasi bilan farq qiladi. Ikkinchisi, fundamental ahamiyatga ega bo’lgan zaryadning barcha hollarda saqlanish qonunidir. Bu qonun saqlanish qonunlari ichida eng fundamentali hisoblanadi. Mikroskopik elektrodinamikada zaryadlangan zarrachalar soni uncha katta bo’lmagan sistemalarning xossalari o’rganiladi. Klassik mexanikadan ma’lumki, zarrachalarning ta’sirlashishi oniy vaqtdagi ular orasidagi masofaga bog’liq bo’lgan o’zaro ta’sir potensiali bilan aniqlanadi. Maydon fizik hodisa – o’zaro ta’sirni o’rganishning bir vositasi hisoblanadi. O’zaro ta’sirning uzatilish tezligi chekli bo’lganligi sababli nisbiylik nazariyasida holat tubdan o’zgaradi. Zarrachaga ta’sir etayotgan kuch uning shu vaqtdagi fazodagi o’r-ni bilan aniqlanmaydi, chunki bir zarrachaning fazodagi holatining o’zgarishi ikkinchi zarrachada qandaydir chekli vaqtdan so’ng ma’lum bo’ladi. Bunga ko’ra bir-biridan ma’lum masofada turgan zarrachalar bevosita ta’sirlashmasdan, fizik real maydon orqali ta’sirlashadi, deb hisoblashimiz kerak. Maydon fizik reallikka aylanadi. Shunday qilib, zarrachalarning ta’sirlashishi quyidagicha amalga oshadi: bir zaryadlangan zarracha o’z atrofida maydon hosil qiladi va maydon o’z navbatida ikkinchi zaryadlangan zarracha bilan ta’sirlashadi. Tashqi elektromagnit maydonga kiritilgan zaryad uchun ta’sir integrali ikki qismdan iborat bo’ladi. Birinchisi, faqat zaryadga tegishli bo’lib, 5-ma’ruzadagi (7) ifoda bilan aniqlanadi. Ikkinchisi esa, maydonning zaryadga ta’sirini ifodalab, ularning xarakteristikalari bilan aniqlanadi. Bu yerda, zaryad va maydon bir sistemaning ikki tashkil etuvchilari bo’lib, zaryad hosil qiladigan maydon va tashqi maydonni hosil qilgan qandaydir zaryadlarning mavjudligi e’tiborga olinmaydi. Aks holda masala ancha murakkablashib ketadi.