Вазорати олӣ ва таълими миёнаи махсуси республикаи ӯзбекистон донишгоҳи давлатии фарғона факултаи филологӣ

Соза- ҳиссаи хурдтарини маънодори калима
Чи тавре ки ишора рафт, хусусиятҳои дастурии калимаҳо асосан бо воситаи созаҳо ифода мешаванд. Созаҳо аз лиҳози муносибаташон ба маънии калима ба ду гурўҳ ҷудо мешаванд: созаи луғавӣ ва созаи дастурӣ. Созаҳое, ки ба решаҳо ҳамроҳ шуда, маънои луғавии онҳоро тағйир медиҳад, созаи луғавӣ ном дорад: даст- дастӣ, гул-гулдон, соя- ҳамсоя, боғ- боғбон, гирифт- даргирифт… Созаҳое, ба решаҳо ҳамроҳ шуда, маънои нави дастурӣ зам мекунанд: хона- хонаҳо, хонанда- хонандагон, китоб- китобам, сафед- сафедтар, дур- дуртар, хонд-хондам..созаи дастурӣ ном дорад.
Дар калимаҳои забони адабии ҳозираи тоҷик ду навъи соҷаҳо ба мушоҳида мерасад: 1) созаи решагӣ, 2) созаи ёридиҳанда.
Созаи решагӣ аз асоси асли (реша) ва асоси сохта иборат аст. Асосе, ки ба созаҳо ҷудо намешавад, асоси асли буда, асосе, ки ба созаҳо ҷудо мешавад, асоси сохта мебошад. Асоси аслиро реша меноманд. Ба созаи ёридиҳанда вандҳо - пешванд, пасванд, миёнванд ва бандакҳо дохил мешаванд.
Бештарини калимаҳои забони адабии ҳозираи тоҷик аз ҷиҳати сохт яклухт буда, аз ҷузъҳои маънодори алоҳаманд ва мутаносиб иборатанд. Калима аз созаҳо бо якчанд хусусиятҳояш фарҳ мекунад, ки муҳимтарини онҳо чунинанд:

1. 
   Калима аз соза аз лиҳози маъно фарҳ мекунад: соза нисбати луғавию дастурӣ надорад аммо калимаҳо гурўҳҳои муайяни луғавию дастуриро ташкил медиҳанд.
   

2. Соза ба сифати воҳиди маънодори забон фаҳат дар таркиби калима воҳеъ мегардад, аммо калима дар ибораву ҷумла ҳамчун яке аз ҷузъҳои онҳо ва инчунин дар матн ба сифати ҷумла низ истифода мешавад.
3. Калима дар нутҳ на танҳо ҳамчун маводи тайёр мавриди истифода ҳарор мегирад, балки гўяндаву нависанда ҳангоми гуфтор ё навишт калимаи нав низ сохта мешаванд, вале соза ба сифати воҳиди тайёри том кор фармуда мешавад ва хусусияти эҷодшавӣ надорад.
Калима ҳамчун воҳиди асосӣ ва маънодори забон ҳамеша сохти яклухт ва муайян дорад. Бунёди ҳамаи калимаҳо яклухт нест. Бунёди баъзе калимаҳо аз асоси аслӣ иборат аст: нон, об, сурх, се, хон, зуд ва монанди инҳо. Бунёди калимаҳои дигар асоси сохта мебошанд: наъалгар, занона, дартоз, баргаштан, биносозӣ, пахтачинӣ ва ғайраҳо. Аз тьаркиби асоси сохтаи «боғбон» асоси аслии «боғ» (реша» ва созаи ёридиҳандаи- бон ҷудо мешаванд. Агар калимаи сохта як асоси аслӣ (реша) дошта бошад, (чўбин, оҳангар, нағзакак, оромона) агар ду ва ё зиёда асоси аслӣ дошта бошад, мураккаб аст ( чойхона, хорпуштак, обхезӣ, пахтатозакунӣ).