Вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги

Адабиётлар 
1. Кимсанбаев Х.Х., Сулаймонов Б.А., Рашидов М.И., Болтаев Б.С. Биолабораторияларда 
энтомофагларни кўпайтиришнинг биологик асослари (ўқув қўлланма), Тошкент, “Талқин”, 2007й. 
 
 
УНУМДОРЛИКНИ ТУПРОҚ ИРРИГАЦИЯ ЭРО3ИЯСИ ДАРАЖАСИ БЎЙИЧА 
БАXОЛАШ 
 
Х.М.Махсудов, О.Э.Хақбердиев, Ў.А.Ўсаров 
Тош ДАУ 
Респу6ликамизда суғориладиган ерларнинг кўп қисми паст баланд адир ва қияликлардан иборат 
бўлиб, тупроқ қатламининг ювилишига сабаб бўлади. Булардан ташқари М.А.Паиков, Б.В.Гуссак, 
Х.М.Махсудов ва бошқа кўплаб олимларимизнинг кўрсатишича дашт (бўз тупроқлар) ва чўл 
минтақалари тупроқларида эрозияиииг асосий сабабларидан 6ири уларнинг сув таъсирига қаршилик 
кўрсата олмаслиги, кам гумуслилигига ва сувга чидамли агрегатларни ўзида оз ушлашидир. Тупроқ 
эрозияси натижасида ўзининг устки унумдор қатламини ва озиқа моддаларини йўқотиши туфайли 
кам ҳосилли бўлиб қолади. С. С. Соболевнинг фикрича, кучли эрозияланган тупроқларда (донли) 
бошоқли экинлар ҳосили 40-60 фоиз камайса, Х.М.Махсудовнинг маълумотларига кўpa эрозияланган 
тупроқларда ғўза ва дон ҳосилдорлиги, эрозияланмаган тупроққа нисбатан 30-50% кaмаяр экан. 
Тажрибалар асосида олинган бу маълумотлар, тyпpоқ унумдорлигигни баxолашда унга таъсир 
қиладиган омиллардан бири сув ва шамол эрозияси эканлигидан далолат 6еради. 
Унумдорликни тупроқ сув эрозияси 6ўйича баxолашда пасайтириш коэффиценти қуйидагича: 
Эрозияга учрамаган тупроқлар
 
 
 
 
1,0 
Ирригация эрозиясига бир оз кам учраган
0,9 
Ирригация эрозиясига ўртача учраган
0,8 
Ирригация эрозиясига кучли учраган
0,7 
Ирригация эрозияси сабабли пастки қатлам жинси очилиб қолган
0,5
Қияликлардан оқизиб «ювили6 тўпланган» тупроқ (намытые почвы)
0,9 
Тупроқ унумдорлиги ундаги умумлашган хусусиятлар, яъни тупроқнинг ўзига хос ҳар хил 
мураккаб комплекслари ёки мелиоратив тадбирлар асосида аниқланади. Унумдорлик бўйича баxолаш 
189

---

агротехниканинг ва деxқончиликни интенсивлашишнинг ўртача даражасида маълум экиннинг кўп 
йиллик, ўртача ҳосилдорлигига мос келувчи тупрорқнинг сифатига ва унумдорлик хусусиятларига 
солиштирма баxо бериш демакдир. Бу иш тупроқнинг табиий хусусиятларини ҳам маданийлаштириш 
натижасида вужудга келган жараёнларни ҳисобга олган xолда амалга оширади.
Қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлик даражаси тупроқнинг ўзига хос, ана шу 
хусусиятларига бевосита боғлиқ бўлади. Унумдорлик бўйича баxолаш муайан тупроқдаги қишлоқ 
хўжалик экинларининг талаблари хисобга олинган xолда ўтказилади.
Ўзбекистоннинг суғориладиган ерлари шароитида ғўзанинг талаблари эътиборда тутилади. 
Ғўзанинг талаблари ҳисобга олинган xолда аниқланган унумдорлик кўрсаткичлари (бонитетлар) 
табиийки, илдиз тизими ҳамда, озиқага талаби ҳар-хил бўлган сабзавотлар, полиз, шоли, каноп ва кўп 
йиллик мевали дарахтлар, хосили маълум тупроқ унумдорлиги учун баxо беришга асос бўлмайди. 
Ерларни муайян вақтдаги деxқончилик даражасига қараб ва ҳар хил тупроқ унумдорлигини бир-
бирига таққослаб баxолаш керак. Булардан ташқари, ерларни баxолашда тупроқнинг энг аеоеий 
хусусиятлари: механик тарки6и, майда заррачалари, тупроқнинг гумусланган қатлам қалинлиги, 
иқлим ресурслари 6илан таъминланганлиги, гипслашган-лиги, скелетлилиги, гумус миқдори, 
шўрланиш даражаси, та6иий қатлам зичлиги, эрозияга чалинганлиги, сертошлилиги кабилар ҳисобга 
олинади. Баxолаш 100 балли шкала бўйича ўтказилади. Энг яхши хусусиятни ва энг юқори баллни 
берадиган тупроққа 100 балл қўйилади. Мисол учун: Тошкент вилояти Чиноз туманидаги фермер 
хўжаликларидан бирининг бонитировка харитасини келтириш мумкин (1-расм).