Вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги

 
КЎСАК ҚУРТИ 
 
Помидорнинг гули, шонаси ва меваларини зарарлайди. Капалакларни олдинги қанотлари сарғиш–
кулранг тусда бўлиб, баъзан қизғиш қўнғир ёки пушти, ёхуд кўкиш рангда товланиб туради. Ҳар 
бир ўсимлик ўсув нуқтасига биттадан тухум қўяди. Тухумлари гумбазсимон. Хаёти давомида ўртача 
800 тадан 2000 тагача тухум қўяди. Қуртларини танаси оч яшил, кўкиш сарғиш рангдан тортиб, 
қорамтир ранггача бўлади. Танасининг ёнлари бўйлаб тўлқинсимон чизиқлар ўтади. Ўзбекистоннинг 
шимолий туманларида 3-4 та, жанубий туманларида эса 4-5 та авлод беради. Кўсак қурти кузда қайси 
ўсимликларда озиқланган бўлса, шу ўсимликка яқин жойда ғумбаклари тупроқнинг 10-15 см 
чуқурлигида қишловга кетади. 
Маълумки, 1 ва 2 расмда 
келтирилган “Кузги тунлам” ҳамда 
“Кўсак қурти” зараркунандаларига 
қарши 
курашда 
“бракон”ларнинг 
самарадорлигини xеч ким рад эта 
олмайди.
Бракон – Bracon hebetor нинг катта 
ёшдагисининг рангги сариқдан қора 
ранггача бўлади. Урғочиси танасининг 
узунлиги 2- 3 мм, қанотини ёзганда 4 – 
5 мм га етади. Калласи ва уч жуфт оёғи 
баxорда жигар рангга, кузда эса тўқ 
жигар рангга киради. Мўйловлари 
урғочисида 17 – 18 бўғимли, тиниқ тиниқ тўқ жигаррангда.
Булар асосан шиша идишларда, яъни xажми 2 – 3 литрлик шиша банкаларда етиштирилади ва 
боқилади. Ҳарорат 
xавонинг нисбий намлиги 
бўлиши браконнинг 
ривожланиши учун қулай шароитдир. Бундай шароитда бракон 8 – 12 кунда ривожланади. Демак 
улар зарарланган майдонларга қўйиб юборишга тайёр ҳисобланади.
Браконлар ташқи паразит 
бўлиб, улар ўлжани аввал 
фалаж (шол) қилади, кейин 
уларга тухум қўяди. 
Браконларни етиштириш 
ва кўпайтириш ўзига яраша 
қийинчиликларга эга бўлса, 
етиштирилган браконларни 
зарарланган 
дала 
майдонларига 
чиқариб 
қўйиб юборишнинг ҳам 
ўзига 
хос 
муаммоси 
188

---

мавжуд. Буни илмий нуқтаи назардан айтадиган бўлсак, бир гектар ерга, 1000 та дона браконнни 
қўйиб юборсак у ўз самарасини беради. Агарда бир гектар ерга 1000 донадан кам браконни қўйиб 
юборилса кўнгилдагидай самара бермайди. Кўп сонли браконни қўйиб юбориш ҳам иқтисодий 
жиxатдан самарасиздир. Бу ерда энг асосий муаммо шиша идишларда етиштирилган браконларга 
механик зарар етказмасдан уларни идишларга санаб жойлаштириштир. Агарда бракон аъзоларининг, 
биринчи навбатда ўн еттита бўғимга эга бўлган мўйловчасининг бирор жойига сал шикаст етказилса 
у ўз функциясини бажармай қўяди ёки нобуд бўлади. Кўпчилик xолларда етиштирилган браконларни 
санаб бошқа идишга жойлаштириш xаво сўргичлар ёрдамида амалга оширилади. Лекин бундай xаво 
сўргичлар ёрдамида браконларни санаб керакли идишларга жойлаштириш мураккаб ва сермеҳнат 
жараён бўлиб, юқорида таъкидланганидек уларнинг кўп қисми шикастланиб ўз функциясини 
бажармай қўяди ёки нобуд бўлади, натижада катта иқтисодий зарар кўрилади. 
Шу мақсадда Тошкент Давлат Аграр Университети ва университет қошидаги биомарказ олимлари 
етиштирилган 
браконларни 
санаш 
ва 
идишларга жойлаштиришнинг ўзига хос 
усулини яратишди. Бу усул “xашарот” ларнинг 
“фототропизм” хусусиятига асосланган бўлиб 
физика 
қонунлари 
ва 
xашоратлар 
физиологиясини бирга қўллашга асосландир.
Маълумки республикамизда мингдан ортиқ 
“биолаборатория”лар мавжуд бўлиб, улар 
мамлакатимизнинг 
турли 
бурчакларида 
фаолият кўрсатишади, ушбу ускуна жуда 
ҳаммабоп саналади. Чунки ушбу “Бракон 
санаш” қурилмаси ёрдамида иш тез ва безарар 
амалга оширилади. Ушбу қурилманинг ташқи 
кўриниши 4-расмда келтирилган.
Расм.5.