Vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

 
2.3
Mehribonlikuyitarbiyalanuvchilariningijtimoiylashuvidapsixologikto‘siqlar 
Mazkurmuassasalardashaxskamolotio`zigaxostarzdakechishibilanboshqamu
hitdagitengdoshlaridankeskinfaqlanadi. 
Atrof-
muhitgamunosabatijobiyvasalbiyko`rinishgaegabo`lib, 
ularko`pjihatdanvujudgakelganvaziyatgabog`liq. 
Guruhlardavaguruhlararomunosabatlarhamijobiymoslashuvqayyo`sindakechishibil
an, 
shuningdek, 
o`zarotushinish, 
o`zo`rninitopish, 
o`zinishaxssifatidatanolishgaintilishjarayonlariahvolibilanbelgilanadi. 
Buo`rindakommunikativxususiyatlarpsixologikkategoriyatariqasidaalohidaahamiya
tkasbetadihamdafaoliyat, 
xulq, 
munosabatmahsuldorligi, 
maqsadgamuvofiqligiiliqpsixologikmuhityuzagakelishinita’minlaydi. 
Tarbiyalanuvchilarningo`zarovaularningmurabbiylararomunosabatlarikomunikativ
xususiyatlarninechog`liqo`zlashtirishgabog`liq. 
O`zaroishonch, 
o`zarota’sir, 
o`zarohurmathukmsursa, 
individualvaijtimoiyxulq-atvornuqsonlarsizkechishi, 
amalgaoshishikuzatiladi. 
Harxiltarzdagiichkinoroziliklar, 
nizolivaziyatlarijtimoiymoslashuvjarayonidagikamchiliklarmahsulisifatidagavdala
nadi. 
Hissiyvaaqliyjabhalardagiqusurlarhammuloqotjarayoniningamalgaoshishigasalbiyt
o`siqvazifasinio`tamaydi. 
Ayniqsa, 
nutqnio`sishdanorqadaqolishifikralmashishgaasosiyg`ovvazifasinibajaradi, 
shaxslararomunosabatdaqo`rqinch, ikkilanish, uyalishhislarinikeltiribchiqaradi.
Ma’lumki, 
muloqotbola(maktabgachayoshdagi, 
kichikyoshdagimaktabo`quvchilari, kichikvakattao`smirlar) normal(ruhansog`lom) 

---

73 
rivojlanishiningmuhimsharti, 
ajralmastarkibi, 
asosiyomilibo`libhisoblanadi. 
Maxsusmuasssasadafaoliyatko`rsatayotganmurabbiylar, o`qituvchilar, psixolog, 
texnikxodimlarbilanmuloqotgakirishishganisbatanehtiyojlarningyuzagakelishiushb
umuassasadabirinchidarajalizaruratkasbetadi. 
Muloqotjarayonidauningishtirokchilaridaturlixilholatlarkuzatiladi. 
Harbiridashaxsninguyokibupsixikxususiyatinamoyonbo‘ladi. 
Umumiypsixologiyagaasoslanganholdabizharqandaynormalkishilargaxosbo‘lganm
uloqotfenomeni, uningqonuniyatlarivamexanizmlarihaqidafikryuritishimizmumkin. 
qandaymuloqotpsixologikjihatdanengma’qulbo‘lishimumkin? 
Psixologikjihatdanengqulaymuloqotjarayonidaishtirokchilaro‘zmaqsadlarigayerish
adilar, 
ehtiyojlariniqondiradilar. 
Engsamaralimuloqotdaishtirokchilaro‘zlariuchunyoqimlibo‘lgansub’yektivmasofa
nisaqlashgamuvaffaqbo‘lishadi. 
Muloqotkamidaikkikishio‘rtasidagio‘zarota’sirekan, 
undagiqiyinchiliklarhamishtirokchilardanbiriyokiharikkalasitomonidanvujudgakelt
irilishitabiiyholdir. 
Natijadauyokibudarajadamaqsadlarningamalgaoshmasligi, 
motivlarningqondirilmasligi, kutilgannatijagayerishmaslikkuzatiladi. 
Buningasosiypsixologiksabablari – haqiqatgamoskelmaydiganmaqsadlar, 
sherikningqobiliyatvaqiziqishlarininoadekvatbaholash, 
o‘zimkoniyatlarininoto‘g‘rinamoyonetish, 
sherikningbahosivamunosabatinitushunmaslik, 
sherikkamurojaatqilishdamazkurvaziyatgamosbo‘lmaganusullardanfoydalanishvab
oshqaholatlarbo‘lishimumkin.
Bolalaruylaridaijtimoiypedagogboshqamutaxassislar-tarbiyachilar, 
psixologlar, 
shifokorlarbilanyaqinhamkorlikdafaoliyatolibboradi.
Adaptatsiyaatamasi 
“ko‘nikish” 
deganma’nonibildiradi. 
Barchatipikmavjudotlarningmuayyaniqlim, 
hududdarivojlanishigako‘nikishxususiyati.Evolyutsiyaningdarajasiqanchalikyuqori
bo‘lsa, organizmningevolyutsionimkoniyatlarihamshunchayuqoribo‘ladi. 

---

74 
Insonningboshqatipikmavjudotlardanfarqiuningijtimoiymuhitdamavjudbo‘lis
hidir. 
Insonuchunijtimoiymuhitboshqasharoitlar 
(iqlim, 
harorat, 
ovqatlanishvaboshqalar) kabiobyektivta’siromilihisoblanadi. 
Insonningkelgusidagio‘zgarishlargaoldindantayyorgarlikko‘rishi, 
o‘zgarganijtimoiysharoitlarmunosabatibilanyurish-
turishniqaytaqurishijtimoiyadaptatsiyadeyiladi. 
Muayyanmikroijtimoiymuhitda 
(ish, 
oilavaboshqalar) 
insondauyokibuijtimoiysharoitlargaadekvatyurish-
turishjihatlaripaydobo‘ladi.
Ijtimoiyadaptatsiyadaengmuhimrolnimiyapo‘stlog‘ibajaradi. 
Ijtimoiyadaptatsiyadagiruhiyfaoliyatningkuchayibketishiyokiodatiyyurish-
turishshakllarinio‘zgartirishzaruriyatiyuzagakelganqizg‘inliksabablarihisoblanadi. 
Ijtimoiyadaptatsiyaningmuvaffaqqiyatlikechishiuchunmarkaziynervtizimihujayrala
riningchidamlilikdarajasi, nervjarayonlariningkuchimuhimahamiyatgaega. 
Ijtimoiyadaptatsiyaimkoniyatlarifaqatginatug‘ilgandanso‘ngrivojlanadi, 
oliynervfaoliyatitizimirivojidanajralmashisoblanadi. 
Boladunyogakelgach,insontomonidanyaratilganmuhitgatushadi. 
Kattalarningta’sirivashaxsiyfaoliyatnatijasigaboladashumuhitgamostushuvchiyuris
h-turishreaksiyalaripaydobo‘ladi. 
Turliyoshdavrlaridabolalarvao‘smirlarmikroijtimoiymuhito‘zgarishlarigaduchorkel
ishadivabuo‘zgarishlarularningyurish-turishigata’sirko‘rsatadi. 
Go‘daklaruylaridatarbiyalanayotganbolalaro‘zadaptatsionmexanizmlaribilan
mashg‘uloto‘tkazishuchunkamroqimkoniyatlargaegalar, 
demakulardaijtimoiyko‘nikishdarajasihamanchapast. 
Shuninguchuno‘zgargansharoitlargao‘tishularuchunqiyinomilhisoblanadi. 
Ustigaustakgo‘daklaruyibolalariog‘irlashganbiologikvaijtimoiyanamnezgaegalar, 
ularningrivojlanishivasog‘ligiko‘rsatkichlarihamdoimooptimalemas. 
Bujihatlarhammarkaziynervtizimiishchanliginitushiradi. 

---

75 
Maktabgachayoshdagibolalarfunksionaltizimningko‘pginatarkibiyqismlarini
ngxomligixarakterlibo‘lib, 
buulardaadaptatsionmexanizmlartizimidaqizg‘inlikholatlarinitezpaydobo‘lishigasa
babbo‘ladi. Go‘daklaruyibolalariesaruhiystressholatigajudaosontushishadi. 
Adaptatsiyaningbarchashakllarinio‘rganishbolaningyangimuhitsharoitlarigak
o‘nikishibosqichlarini, 
shuningdekadaptatsionbosqichningmurakkabligidarajasinibelgilovchiomillarnianiq
lashimkoniniberadi. 
Ko‘nikishbosqichlari: 
1) 
keskindavryokidezadaptatsiyabosqichi
.
Bubosqichdayangimikroijtimoiymuhittalabl
arivaodatiyyurish-turishstereotiplario‘rtasidakelishmovchilikmavjudbo‘ladi. 
Buvaqtdaayniqsayurish-turishparametrlarida-kattalarbilanmunosabatlar, 
nutqfaolligi, 
o‘yinlardao‘zgarishlarko‘pbo‘ladi. 
Shuningdek, 
tanaog‘irliginingkamayishi, 
infeksiyalargaqarshilikko‘rsatishningpasayishikabihodisalarhamkuzatiladi; 
2) 
adaptatsiyaningo‘zi.Bundabolayangimuhitnifaolo‘zlashtirib, 
ungamoskeluvchiyurish-turishshakllariniishlabchiqadi. 
Budavrdaturlitizimlardagichetgachiqishlarningkamayishikuzatiladi. 
Hammadantezishtaha 
(15 
kun) 
normallashadi, 
uyquvaemotsionalholatvaqticho‘ziladi. 
O‘yinvanutqfaoliyatiesahammasidankeyino‘zo‘rnigaqaytadi (60 kungacha); 
3) kompensatsiyadavri. Bundaorganizmfaoliyatito‘liqnormallashadi. 
Birinchivaikkinchibosqichlarningxaraktervaxususiyatlariadaptatsiyanimurak
kabligibo‘yichatasniflashimkoniniberadi; 
 
4)engiladaptatsiya. Bolayurish-turishidagibo’zilishlarmuddati 20 kunbo‘ladi. 
Bundaishtahaninghambirozpasayishikuzatiladi. 
10 

---

76 
kunmobaynidabolaiste’molqiladigannarsalarhajminormasigaqaytadi, 
uyquningtiklanishi 
7-10 
kundaro‘yberadi,emotsionalholat, 
nutqfaoliyativabolalarbilano‘zaromunosabatlar 15-20 kunichidanormallashadi. 
Shubilanbirgakattalarbilanmunosabatlardeyarlio‘zgarmaydi, 
harakatfaoliyatihampasayadi. Bolaadaptatsiyadavridakasallikkachalinmaydi; 
 
5) 
o‘rtaog‘irlikdagiadaptatsiya. 
Bolayurish-
turishidabarchabo’zilishlaryaqqolnamoyonbo‘ladivaularningmuddatianchauzoq. 
Uyquvaishtaha 
20-30 
kundanormallashadi, 
mo‘ljalolishfaoliyatiningbo’zilishio‘rtacha 20 kundavometadi, nutqfaoliyati 20-40 
kungachaqaytatiklanmaydi. 
Emotsionalholatbiroymobaynidabeqarorbo‘libturadi, 
harakatfaoliyatiningtiklanishi 30-35 kundasodirbo‘ladi. 
Budavrdahamkattalarbilano‘zaromunosabatlarbo’zilmaydi. 
O‘rtaog‘irlikdagiadaptatsiyarespiratorindeksiyasikabikasalliklarpaydobo‘lishimum
kin. 
Adaptatsiyaningbuyo‘nalishibolalardaodatda 
9 
oylikyoshdan 
1,5 
yoshgachaqaydetiladi. 
Biroqagarbolalardasog‘liqbilanbog‘liqmuammolarbo‘lsayokigo‘daklaruyidasog‘lo
mlashtirish-
tarbiyaishiyomontashkilqilinganbo‘lsa,harqandayyoshdagiboladabuholatlarqo‘zg‘a
tilishimumkin. 
O‘rtaog‘irlikdagiadaptatsiyabolalardabirguruhdanboshqaguruhgao‘tkazilayot
ganda, statsionardango‘daklaruyigakelibtushgandanamoyonbo‘ladi. 
6) og‘iradaptatsiya.Buadaptatsiyaturimuddatininguzunligi (2-6 oyvako‘proq) 
vabarchaalomatlariningog‘irligibilanxarakterlihisoblanadi. 
Organizmningko‘nikishimkoniyatlariningshakllanishibolaruhiyatiningemotsi
onal-ijtimoiyvabilibolishsohasibilanyaqinbog‘liqhisoblanadi. 
Emotsionalmuvozanatvashuasosdashakllanadigananglabolishfaoliyatiningyuqorida
rajasiengilvamuvafaqqiyatliadaptatsiyanita’minlaydi.

---

77 
Bolaniijtimoiyadaptatsiyadanxalosetishkerakekandebo‘ylashnoto‘g‘rihisobla
nadi. 
Ushbu 
holatlarda 
bolaningadaptatsionimkoniyatlarinimaqsadgamuvofiqshakllantirishvamashqqildiris
hdir. 
Chunkibolao‘zadaptatsionimkoniyatlarisizo‘ziniturliijtimoiyhodisalardato‘g‘ritutao
lmaydi. 
Adaptatsionqobiliyatlarnimashqqildirishmasalasigo‘daklaruyidabolalarhayotinitash
kilqilishningengmuhimmasalalaridandir. 
Bolayangimuhitsharoitlarigayengiladaptatsiyadarajasidako‘nikishgaintilishvaadapt
atsiyaningog‘irbuzilishlarigayo‘lqo‘ymasliklozim. 
Go‘daklaruyidabolalarhayotinitashkilqilarekantarbiyachilarungasog‘lomlasht
irishishiningelementlariniqo‘shishgaharakatqilishikerak. 
Ijtimoiypedagog-
psixologlar faoliyatiningengmuhimyo‘nalishlarigaquyidagilarkiradi: 

bolarivojlanishiningvasog‘liginingoptimalholatinita’minlash. 

bolabilandoimomuloqatdabo‘ladigankattalartarkibiningbarqarorliginiushla
bturishuchun 2 yoshgachabolagaxizmatqiluvchilarsoninicheklabturish. 

12-13 
oylardanboshlabbolaniungadoimiyxizmatqiluvchilarorqaliboshqaqaytashaxslar, 
go‘daklaruyiningboshqaxonalari, 
haydovchilar, 
ko‘chatransportibilantanishtirishilozim. 

bolahayotining 
3 
yoshdabolalarnigo‘daklaruyidantashqarigako‘proqchiqarishkerak, 
maktabo‘quvchilaribilanuchrashuvlartashkilqilishlozim.