Vazirligi toshkent moliya instituti

14-rasm. Raqobatlashgan firmaning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holati.

Bu holatni raqobatlashgan bozordagi firmalarning o’rtacha xarajatlari bir xil bo’ladi, degan shart bilan mos kelishini iqtisodda quyidagicha tushuntiradi: ya’ni sifatli resurs egalari o’z resurslari uchun ko’proq ish xaqi oladi, mukammallashgan samarali uskunalarning ijara haqi ham yuqori bo’ladi. Iqtisodiy renta - bu raqobatlashgan bozorda kerakli resurs uchun firma to’lashi mumkin bo’lgan narx bilan ushbu resursning minimal narxi o’rtasidagi farq. Masalan, o’rtacha xom ashyodan foydalanib ishlab chiqarilgan har bir mahsulot 10 so’m keltirsin, cheklangan sifatli xom ashyodan foydalanib ushbu mahsulotni ishlab chiqarganda (xarajatlarning kamayishi va mahsulot sifatini oshishi hisobiga) har bir mahsulotdan oladigan foyda 20 so’mni tashkil qilsin, deylik. Sifatli resursni hamma firmalar ham sotib olishga harakat qiladi. Lekin, sifatli resurs cheklangan bo’lgani uchun hamma firmalar sotib ola olmaydi. Agar sifatli xom ashyo raqobatlashgan bozorda sotilsa, uning narxi o’rtacha xom ashyo narxidan albatta yuqori bo’ladi. Agar o’rtacha xom ashyo narxi P va sifatli xom ashyo narxi p (P₂ > p) bo’lsa. Sifatli xom ashyo egasi AP = p -p ga teng bo’lgan iqtisodiy renta oladi. Natijada mahsulot ishlab chiqaruvchi firmalarning o’rtacha xarajati bir-biriga teng bo’ladi.
Shunday qilib, samarali resurslardan foydalanib olingan barcha foyda ushbu resurslarni sotib olishga sarflanadi. Ushbu holat raqobatlashgan bozordagi firmalarning o’rtacha xarajatlari tenglashish tendentsiyasiga ega ekanligini ko’rsatadi.
Qisqa xulosalar
Davlatning bozor narxiga ta’sir qilish siyosatidan biri bu - mahsulot ishlab chiqarish hajmini cheklash orqali mahsulot narxini kerakli darajagacha ko’tarish mumkin. Davlat har bir firmaning mahsulot ishlab chiqarish hajmini qonun chiqarish orqali belgilashi (kvotalashi) mumkin. Biror mahsulotni ishlab chiqarish yoki sotish bo’yicha litsenziyaning davlat tomonidan berilishi, shunday siyosatni yuritishga misol bo’lishi mumkin.
Raqobatlashgan bozorning muvozanat holatda ishlashi iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini maksimal bo’lishini ta’minlaydi, demak, muvozanat holatda iste’molchilr o’z talabini mavjud ishlab chiqarish xarajatlarida mumkin bo’lgan eng past narxda qondiradi. Raqobatlashgan bozor cheklangan resurslarni optimal taqsimlashga yordam beradi va natijada iste’molchilarning ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishga erishiladi.
Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Davlatning iqtisodiy siyosati deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Davlatning iqtisodiy siyosatini baholashda iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligidan qanday foydalanish mumkin?
   
3. 
   Ishlab chiqarish hajmini cheklash qanday oqibatlarga olib keladi?
   
4. 
   Ishlab chiqarishga soliqni uzoq va qisqa muddatli ta’sirini izohlab bering.
   
5. 
   Bozor qaysi holatda samarali faoliyat ko’rsatadi?
   
6. 
   Raqobatlashgan bozor samaradorligi.
   
7. 
   Iqtisodiy renta deganda nimani tushunasiz?
   
8. 
   Ishlab chiqarishni kvotalash tovar narxiga qanday ta’sir ko’rsatadi?
   
9. 
   Barqaror narxlarni ta’minlashda davlatning roli.
   

Talab chizig’i elastikligining jamiyat yo’qotishiga ta’siri.
6-МАВЗУ. БОЗОР ТАЛАБИ ВА МУВОЗАНАТЛИК

1. 
   Индивидуал ва бозор талаби. Тескари талаб функцияси.
   
2. 
   Чизикли талаб чизикларини кушиш.
   
3. 
   Талабни тартибга келтиришда интенсив ва экстенсив чеклашлар
   
4. 
   Нархни белгилаш. Чекли даромад чизиклари. Даромадга кура эластиклик
   
5. 
   Бозор мувозанати. Иккита узига хос хол
   
6. 
   Соликлар ва уларни бошкага утказиш. Соликка тортилганда “улик” юкини йукотилиши
   

1. 
   Индивидуал ва бозор талаби. Тескари талаб функцияси.
   

Биз бу бобда аник бир бозорнинг моделини куриб чикамиз - яъни квартиралар бозорини. Урганишни бозорнинг моделинитузишдан бошлаймиз.
Модел деганда реал иктисодий объектнинг ёки \одиса ва жараённинг соддалашган куринишини тушунамиз.
Иктисодий-математик модел деганда эса иктисодий жараёнларнинг биз урганишимиз учун керак буладиган курсаткичларини тенглама, тенгсизлик ёки функциялароркали ифодаланишини тушунамиз.
Биз уртача улчовдаги университет ша\арчасидаги квартиралар бозорини караймиз. бу квартираларни икки турга буламиз. яъни университетга якин булган квартиралар, уларни биринчи айлана ичида жойлашган деб караймиз, колган квартиралар биринчи айланадан ташкарида жойлашган дейлик, бу квартиралар иккинчи айлана ичида жойлашган. Биринчи айлана ичида жойлашган квартиралар иктисодий жи\атдан купрок кизиктиради. Чуник бу квартираларда яшовчи талабалар учун укишга бориш ва кайтиш жуда унгай булиб катта \аражат талаб килмайди. Биринчи айлана ташкарисида яшовчи талабалар университетга бориши учун куп вакт талаб килинади, автобусда узок вакт сарфлаб боради. Бизни кизиктирадиган нарса, бу биринчи айлана ичидаги квартиралар булиб, кимлар унда яшайди, квартиралар нархи кандай белигланади.
Фараз килайлик, ташки айлана ичида квартиралар куп, ички айланага жойлашмаган талабалар ташки айланадаги квартиралардан бирига жойлашиши мумкин. Ташки айлана ичида жойлашган квартиралар нархи биз варайдиган модел оркали аникланмайди, шу сабабли бу нархлар кзоген узгарувчилар сифатида каралади, ички айлана ичидаги квартиралар нархи биз карайдиган моделоркали аникланади ва бу курсаткичлар эндоген деб каралади.
Соддалаштириш: квартираларни \аммаси бир хил типда, улар факат
жойлашувига кура фарк килади. Шу сабабли факат квартиралар нархи тугрисида гап боради.
Бу модел ёрдамида куйидаги саволларга жавоб излаймиз: квартиралар нархини нима белгилайди?, кимлар ички квартира ичидан квартира ёллайди?, квартиралар таксимланиши иктисодий механизми кандай аникланади?, кайси тушунчалар ёрдамида кварираларни таксимлаш усулларининг яхшилигини ба\олаш мумкин.