Vazirligi toshkent farmatsevtika

IQ- spektrlarning kelib chiqishi
Molekulada valentli va deformatsion tebranishlar to‘xtovsiz va aniq kvant chastotasida yuzaga keladi. SHunda agar molekulaga shu chastotali yorug‘lik nur tushsa, energiya yutilishi ro‘y beradi va spektrogrammada chiziqlar ko‘rinishida o‘z aksini topadi. Ko‘p sonli bir xil atomlar gruppasi saqlagan molekulalarni tajribaviy tekshirish shuni ko‘rsatadiki, molekulalarning qolgan qismining turlicha bo‘lishiga qaramasdan bir xil gruppa atomlar aniq bir chastota intervalida energiyani yutadilar.

Spektrdagi chiziqlar o‘rni to‘lqin uzunligi yoki to‘lqin chastota bilan belgilanadi. IQ- spektrlarni grafik tasvirlashda ko‘proq to‘lqin ko‘rsatkichi (sm^-1) dan foydalaniladi. To‘lqin soni 1 sm masofada qancha to‘lqin joylashishini ko‘rsatadi.

Infraqizil spektrlar bo‘yicha molekula xolatini xarakterlash mumkin. Bu birinchi navbatda molekula va atom yadrolarining tebranuvchi va aylanma xarakatiga tegishli. SHuning uchun infraqizil spektrlarni ko‘proq molekula spektrlari deb ham atashadi.

Infraqizil yoki boshqacha aytganda molekulyar spektrlar murakkab tuzilishga ega. Ularni o‘rganish molekulaning nozik tuzilishini sinchiklab tekshirishga juda qo‘l keladi.

Agar turli juft atomlar molekulasidagi tebranish yo‘lni solishtirilsa, ba’zi xollarda atomlar jufti bir vaqtning o‘zida yaqinlashishi va uzoqlashishi kuzatiladi. Boshqa xollarda turli atomlarning yaqinlashishi va uzoqlashishi bir vaqtda bo‘lmaydi. Bunday tebranishlar antisimmetrik tebranish deyiladi. Rasmda (a) SN bog‘larining tebranishlari simmetrik, (v) rasmdagi tebranish esa antisimmetrik.

Guk qonuniga asoslanib, kvant mexanikasidan foydalanib, atomlar tebranish chastotasini xisoblash mumkin va shu usulda spektrni o‘qish, ya’ni spektr chastotalarini aniq bir atomlar tebranishlariga tegishli ekanligini xisobga olinadi. Lekin amaliyotda bu oddiy molekulalarda amalga oshirilgan (masalan: atsitilen).

Murakkab molekulalarda ko‘p atomlarning valentli, deformatsion tebranishlarini o‘zaro ta’siri kuzatiladi va Yuqorida gi hisoblash nisbiy xarakterda bo‘ladi.

Murakkab tuzilishga ega molekulalar spektrini o‘qish qiyin

bo‘lganligi uchun spektrlarni o‘rganishda solishtirish usulidan foydalaniladi. Buning asosida tuzilishi bir- biriga yaqin birikmalar spektrlarini solishtirish yotadi: bunda shuni ham nazarda tutish kerakki, birikmadagi yo u yoki bu o‘zgarish spektrtrlarda aksini topadi. SHunday qilib, ko‘pgina atom guruxlari (- ^{ON, -NN}2^{, -NO}2 ^{va boshqalar) xamda ma’lum bir bog‘lar (-S=S-,S=C) turli birikmalarda kam} farqlanuvchi aniq chastotalar bilan xarakterlanadi. Bunday chastotalar xarakterli yoki guruxli chastotalar nomini oldi. (jadval 1)

Spektrda xarakterli chastotalarning topilishi moddaning spektri bo‘yicha funksional tarkibiy tahlilda ahamiyatli bosqichdir.

Boshqa tarafdan organik molekula skeletini tashkil qiluvchi qator bog‘lar (S-S, S-O, S-N) tebranishlari molekulaning boshqa qismlari tebranishlariga juda bog‘liq bo‘lib, tuzilishning arzimagan o‘zgarishi natijasida tebranishlar kuchli o‘zgarishga sabab bo‘ladi.

Spektrning mos keluvchi qismlari moddalarning chinligini

aniqlash uchun ishlatiladi. CHunki har bir modda faqat ungagina xos bo‘lgan yutilish chiziqlari yig‘imiga ega bo‘ladi.

Bu chiziqlar spektrning 1500-700^-sm qismida joylashgandir. Bu qismni ba’zida " barmoq izlari" qismi deb ataladi.

CHunki u barmoq izlari kartotekasiga o‘xshab "kimyoviy individiumni" aniqlash imkoniyatini beradi. Rasmda turli atom guruxlari va bog‘lamlarning IQ- chastotalar spektrida, joylashishi sxematik tarzda ko‘rsatilgan.

Jadval-1