Vazirligi toshkent farmatsevtika

haroratga bog’liqligi jadvali

X — 1 ml eritmadagi glukozaning grammlardagi miqdori;

n — eritmaning nur sindirish ko’rsatkichi;

ⁿ0 ^{— tozalangan suvning nur sindirish ko’rsatkichi;} 0,00142 — glukozaning refraktometrik omili.

Tozalangan suv nur sindirish ko’rsatkichining

t, ^0C

n1 D

t, ^0C

n1 D

15	1,33339	28	1,33217
16	1,33331	29	1,33206
17	1,33324	30	1,33194
18	1,33316	31	1,33182
19	1,33307	32	1,33170
20	1,33299	33	1,33157
21	1,33290	34	1,33144
22	1,33280	35	1,33131
23	1,33271	36	1,33117
24	1,33261	37	1,33104
25	1,33250	38	1,33090
26	1,33240	39	1,33075
27	1,33229	40	1,33061

Davlat farmakopeyasiga optik usullardan refraktometriya usuli ham kiritilgan bo’lib, bu usul nazorat analitik laboratoriyalarida, dorixonalarda, dori-darmonlar sifatini nazorat qilishda keng qo’llaniladi. Refraktmetriya usulidan dori moddalarning chinligi, tozaligi va ularning eritmadagi konsentratsiyasini tahlil qilishda foydalaniladi. Berilgan to’lqin uzunlikda tiniq va toza har qanday suyuqlik, eritma, kristall faqat o’ziga xos qiymatiga ega bo’lgani uchun mazkur qiymat tahlil etiluvchi moddaning chinligini aniqlashda ishlatiladi.

5. 
   MA`RUZA. FOTOMETRIYA, NAZARIY ASOSLARI, KOLORIMETRIYA VA FOTOKOLORIMETRIYA. FOTOMETRIYA QONUNLARI.
   

Ma'ruza rejasi:

l.Fotometriyaning nazariy asoslari. 2.Buger-Lambert Ber qonuni

3. 
   Fotometriya usulining qo‘llanish doirasi va afzalliklari.
   
4. 
   Optik zichlikni additivlik qonuni
   
5. 
   Asosiy qonundan chetlanish.
   

Tayanch so’z va iboralar: Fotometriya,Buger Lambert Ber qonuni, Elektromagnit nurlanish,
Fotometrik usullarga tekshiriluvchi eritma tomonidan nurning yutilishiga — absorbsiyasiga asoslangan fotoelektrokolorimetrik va spektrofotometrik usullar kiradi. Bu usullar elektromagnit nurlanishning tanlab yutilishiga asoslangan bo’lib, bunda molekuladagi yoki iondagi elektronlar holati asosiy ahamiyat kasb etadi.

Har qanday modda tebranish soni (chastotasi) ma’lum bir qiymatga ega bo’lgan elektromagnit nurni yutadi. Elektromagnit nurlanish to’lqin va korpuskular xossalarga ega bo’lib, rurlanish va yutilish jarayonlari kvantlar tarzida amalga oshadi:

formulada:

E  hv  h  ^c



ΔE — nurlanish energiyasining yutilish jarayonidagi o’zgarishi;

h — Plank doimiysi (6,5- 10^-27 erg/s);

v — tebranish soni (chastota);

c — nurning bo’shliqdagi tezligi (3*10ⁱⁿ sm/s);

λ —to’lqin uzunligi.

Tebranish soni gerslar bilan, to’lqin uzunligi esa sm, mkm (10^-6m), nm (10^-9m) va angestremlar (1A = 10^{- 10}m) bilan ifodalanadi.

Ba’zan nurlanish to’lqin soni bilan ham tavsiflanadi:

v' ¹



 ¹  v c

v' nurning 1 sm iga to’g’ri kelgan to’lqin soni bo’lib, sm^-1 larda ifodalanadi. Monoxromatik nurning modda tomonidan yutilish intensivligini nur yutilishining birlashgan qonuni — Buger-Lambert-Ber qonuni orqali tushuntiriladi.

Monoxromatik nur modda (yoki uning eritmasi)ga yo’naltirilganda uning bir qismi kyuveta devorlaridan qaytib, ikkinchi qismi yutilib, uchinchi qismi esa kyuvetadan o’tadi. Agar monoxromatik nurning dast- ^{labki intensivligini J}0^{, kyuvetadan qaytgan nur intensivligini J}k^{, modda tomonidan yutilgan nur intensivligini J}yu ^{va eritmadan o’tgan nur intensivligini J bilan belgilasak, J}0^{= J}k^{+ J}yu ^{+ J bo’ladi.}

Fotometrik usullarda solishtiriluvchi va tekshiriluvchi eritmalar solingan kyuvetalar bir xil bo’lganligi ^{uchun J}k ^{ni e’tiborga olmasak, J}0^=Jyu^{+J bo’lib, yutilgan nur intensivligi Buger-Lambert-Ber qonuni orqali} aniqlanadi:

lg ^J0

J

 K  C  l,

lg J_{0  D} J

D  K C l

1sm
formulalarda:

D  E^1% C l

D   C l

^J0 ^{— nurning dastlabki intensivligi;}

J — eritmadan o’tgan nur intensivligi;

k — yutilish ko’rsatkichi;

D — eritmaning optik zichligi;

E
1%

1sm

— solishtirma yutilish ko’rsatkichi;

ε — molyar yutilish ko’rsatkichi yoki ekstinksiya koeffitsienti;

l — eritma qatlamining qalinligi;

c — eritmaning konsentratsiyasi.

Nur yutilishining birlashgan qonuni Buger-Lambert va Ber qonunlari asosida keltirib chiqariladi.

Buger-Lambert qonuni numing yutilishini yutuvchi eritmaning qatlam qalinligiga bog’liqligini ifodalaydi.

k — yutilish ko’rsatkichi.

^J _{ 10} k v

J₀

lg ^J0

J

 k  v

Ber qonuni esa nurning yutilishini eritma konsentratsiyasi bilan bog’laydi.

k = k· c

k — konsentratsiyasi birga teng bo’lgan eritmaning yutilish ko’rsatkichi.

^J0 _{ 10}^{k v} _;

J

^J0  10^{kcv} (lg);

J

lg ^J0

J

 k  C  v  lg10;

lg10  1

lg ^J0

J

 k  C  v(1)

lg ^J0

J

 k  C  v;

lg ^J0  D

J

D  k C  v

Nur yutilishining birlashgan qonuniga ko’ra, eritmaning optik zichligi yutilish ko’rsatkichiga, eritma konsentratsiyasiga va qatlam qalinligiga to’g’ri proporsional.

Fotokolorimetrik va spektrofotometrik usullarning o’xshashlik va farq qiladigan tomonlari quyidagilardan iborat:

O’xshashligi:

• 
  Bu ikkala usul ham absorbsion, ya’ni nur yutilish usullari qatoriga kiradi.
  
• 
  Bu ikkala usul ham elektron energiyani yutib to’yingan orbitaldan to’yinmagan orbitalga o’tishiga asoslangan.
  
• 
  
  
  Farqi:
  

Fotokolorimetrik usul rangli eritmalar tomonidan nomonoxromatik ko’zga ko’rinadigan nurning yutilishiga, spektrofotometrik usul esa rangli va rangsiz eritmalar tomonidan ko’zga ko’rinadigan va ultrabinafsha monoxromatik nurning yutilishiga asoslangan.

Fotokolorimetrik va spektrofotometrik usullardan dori vositalarining chinligini, tozaligini va miqdorini aniqlashda foydalanish mumkin.

Fotometriya usuli moddalar sifati va miqdorini aniqlashda, moddalar eritmalarini nur yutish qobilyatlariga asoslanadi.

Har qanday modda eritmalari o‘ziga nur yutish va qaytarish xususiyatga ega.

Nurlar ma’lum to‘lqin uzunligidagi tebranishlarga ega bo‘ladi. To‘lqin tebranishining har bir chastotasini masofasi to‘lqin uzunligi deyiladi.

Uzunlik km, m, sm, mm, mmk o‘lchamlari bilan quyidagicha belgilanadi (millimikron yoki nm 1nm=10^-

⁹m).

10^-5 – 6∙10^-3 mmk – gamma nurlar 6∙10^-3 – 2 mmk – rengen nurlari

2 mmk – 18 mmk – UB vakuum nurlari

185 – 275 – UB nurlanishning uzoq diapazoni

275 – 320 mmk - UB nurlanishning o‘rtacha diapazoni

320 – 400 mmk - UB nurlanishning yaqin diapazoni

400 - 760 mmk – ko‘rinadigan yorug‘lik nurlari 760 mmk – 1 mm – infraqizil nurlar

1 mm – 10 m – ultra qisqa radioto‘lqinlar 10 m – 100m – qisqa radioto‘lqinlar

100 m – 1000m - o‘rtacha radioto‘lqinlar 1000 m- 10.000 - uzun radioto‘lqinlar

10.000 - o‘ta uzun radioto‘lqinlar

Bu usul absorbsiometriya, fotometriya, spektrofotometriya, spektrokolorimetriya, ba’zi xollarda kolorimetriya deb ham ataladi.