ZEYDELMAN (1793-1843-y.)
Kari Zeydelman
Sileziyadagi Gratsi shahrida savdogar oilasida tug'ilgan. U o'quvchilik
chog'idayoq havaskorlik spektakllarida chiqadi, pyesalar, aktyorlarning hayoti haqidagi kitoblar
mutolaasiga beriladi. O'smirligida vatanparvarlik g'ururi ta'sirida prus qo'shini safiga kiradi, lekin
askarlik hayoti og'irlik qilib, 1815-yili harbiydan bo'shab, Breslavl teatriga ishga kiradi. Keyingi
o'n yilliklar davomida Gratsi, Praga, Kassel, Shtutgart teatrlarida ishlaydi. Umrining oxirgi besh
yilidagina Berlin teatrida qo'nim topib, osoyishta ishlash imkoniga erishadi. Zeydelmanning
Berlin teatridagi ish davri (1838— 1843) unig ijodiy hayotining eng yuqori bosqichi bo'lib
qolgan.
Zeydelman o'z san'ati bilan nemis sahnasida Shreder an'ana-sini davom ettirdi va uni
rivojlantirdi. Zeydelman romantizmning ortiqcha ko'tarinkilik xususiyatiga qarshi kurashib, teatr
sahnasida realistik san'at tamoyillarini qaror toptirishga yetakchilik qildi.
Zeydelman bir talay turli-tuman rollarni ijro etgan. Uning faoliyatida, ayniqsa, Shiller
asarlaridagi rollar keng o'rin tutadi. Bular orasida Frans Moor («Qaroqchilar»), Kalb, Vurm va
Prezident («Makr va muhabbat»), Filipp II («Don Karlos») eng muhimlaridir. Zeydelman Gyote
dramalarida Alba («Egmont»), Karlos («Klavixo»), Mefistofel («Faust») kabi ajoyib obrazlar
yaratadi. Xamlet, Lir, Makbet, Sheylok, Richard III uning Shekspir asarlarida yaratgan eng sara
rollari edi. Lessing pyesalarida ham Marinelli («Emiliya Golotti*), Natan («Dono Natan») kabi
esda qolarli obrazlar ijro etadi. Mumtoz komediyalardan. Molerning «Tartyuf» asarida Tartyuf
rolini o'ynagan. By rollarni ta'kidlab o'tishning o'zi Zeydelman ijodiy ufqi naqadar keng aktyor
ekanini tasdiqlaydi.
Zeydelman rol ustida ishlar ekan, har doim uni muqimlashib qolgan siyqa andozalardan
xalos etar, yangicha, zamonaviy ruhda talqin etishga intilardi. U ayniqsa ijodining ko'rki bo'lib
qolgan Gyotening «Faust* asaridagi Mefistofel roli ustida, murakkab ijodiy jarayonni boshdan
kechirgan edi. Gap shundaki, Mefistofel, bir to-mondan, foniy dunyo yovuzligini o'zida
mujassam etgan timsoliy, obraz, ikkinchi tomondan, qadimgi xalq rivoyatidan olingan Iblis
obrazidir. Shu tufayli u haddan tashqari mavhum yoki qo'pol, so'xtasi sovuq obrazga aylanib
qolishi mumkin edi. Gyote uni falsafiy ma'noda talqin etgan. Lekin bundan qat'iy nazar, Gyote
xalq-ning iblis haqidagi afsonaviy tasawuriga asoslangan. Zeydelman ham o'z obraziga aynan
shu asosga qurdi. Tomoshabinlar Zeydelmanning mavhumlikdan holi butkul o'ziga xos, betakror
obraz yaratganligidan hayratga tushdilar. Unda umumlashma ifoda tarzi aniqlik, hayotiylik
belgilari bilan shu qadar ko'rishib ketgan ediki, bu aktyorning obraz qiyofasiga kirish imkoniyati
benihoya keng bo'lganligidan dalolat edi.
Zeydelman san'atining kuchi g'oyaviy teranlik bilan teatrona tomoshaviylikning o'zaro
mushtarak tarzda ifoda etilganida edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |