Вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

бевосита ишбай тизими 
шундан иборатки, 
ходимнинг иш ҳақи унинг шахсий ишлаб чиқариш нормасига эмас, балки 
бошқа ходимлар меҳнатининг натижаларига боғлиқ бўлади. Ҳақ тўлашнинг 
бундай тизими иш нормалари бажарилишини ҳисобга олиш қийинроқ бўлган 
ѐрдамчи ишларни бажарувчи ходимлар учун татбиқ этилади, лекин асосий 
ишбай ишловчи ходимлар ишлаб чиқариш нормаларининг бажарилиши 
уларнинг меҳнати натижаларига боғлиқ бўлади. Бевосита ишбай тизим бўйича, 
масалан, асбоб-ускуналарни созловчилар, транспорт ишчилари (ҳайдовчилар, 
кирачилар, юк ташувчилар) меҳнатига ҳақ тўланади, улар деталларни цехлар 
ўртасида ва цехлар ичида ташиш ишларида банд бўладилар, шунингдек 
кўприкли кран ҳайдовчилари ва стропальчилар меҳнатига ҳам шу тизим бўйича 
ҳақ тўланади. Меҳнатга бевосита ишбай ҳақ тўлашдаги нархлар қуйидаги 
формула билан аниқланади: 
ас
ич
ин
т
бав
Н
С
R
.
.
бу ерда 
R
бав
– бевосита ишбай нарх (сўм, тийин); 
С
т.ин
– ишбай тизим 
бўйича ҳақ тўланадиган ходимнинг кундалик тариф ставкаси (сўм, тийин); 
Н
ич.ас
– асосий ходимнинг сменадаги ишлаб чиқариш нормаси. 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай-ортиб борувчи тизими шу билан ажралиб 
турадики, меъѐрларни бажаришнинг олдиндан белгиланган даражасидан 
бошлаб бажарилган операциялар, деталлар ѐки буюмлар учун ишбай нарх 
муайян даражада кўпайтирилади. Шундай қилиб, ишбай нархлар меъѐрларни 
бажаришнинг эришилган даражасига қараб табақалаштирилади. айни бир 

---

118 
хизмат, операция, деталь ва ҳоказоларга турлича ҳақ тўланади ва меъѐрларнинг 
бажарилиши қанчалик юқори бўлса, бажарилган ишнинг ҳар бир бирлиги учун 
тўланадиган нарх ҳам шунчалик юқори бўлади. 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай-ортиб борувчи тизимининг ўзига хос 
элементлари меъѐрларни бажаришнинг бошланғич даражаси ҳисобланади. 
Ишбай нархни кўпайтириш ва ортиб борувчи қўшимча ҳақлар шкаласи ана 
шундан бошланади, бу шкала ишбай нархнинг кўпайиш миқдорини кўрсатади. 
Бунда меъѐрларнинг бажарилиши бошланғич базадан юқорироқ даражада 
бўлади.
Ишбай-ортиб борувчи ҳақ тўлаш тизимида иш ҳақининг умумий миқдори 
қуйидаги формула бўйича ҳисоблаб чиқилади: 
 
И
ор
R(n
1
Ку
1
n
2
Ку
2
… n
l
Ку
l
), 
 
бунда 
И
ор
 
– меҳнатга ишбай-ортиб борувчи ҳақ тўлашда иш ҳақининг 
миқдори; 
R
– белгиланган бошланғич база доирасида ҳар бир маҳсулот бирлиги 
учун нарх; 
1,2,…l
– ортиб борувчи шкала поғоналари миқдори; 
Ку -
бошланғич 
базани ошириб бажариш ҳақиқий фоизига мувофиқ ортиб борувчи қўшимча 
ҳақлар шкаласи бўйича қабул қилинган нархларнинг кўпайиш коэффициенти.