Вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

 
10.3. Ижтимоий институтлар ва ходимларни ижтимоий ҳимоя қилиш 
механизми 
 
Ҳар қандай давлатда фуқароларни ижтимоий ҳимоя қилишни амалга 
ошириш билан шуғулланадиган ижтимоий институтларнинг бутун бир тизими 
мавжуддир. 
Ижтимоий институт -
одамларнинг биргаликдаги фаолиятини 
ташкилий тузилма тарзида ташкил этишнинг барқарор шакли ѐки норматив 
жиҳатдан тартибга солинадиган қоидалар тизимидан иборатдир. 
Мазкур 
тартиб доирасида тегишли институтларнинг фаолияти билан қамраб олинган 
одамларнинг ижтимоий вазифалари ва мақомларини тақсимлаш рўй беради
.
Бу 
санаб ўтилган институтлардан айрим турларини (тоифаларини) айрим 
социологлар ижтимоий-ташкилий институтлар деб, қолганларини ижтимоий-
норматив институтлар деб атайдилар.
Энг муҳим ва энг қудратли 
ижтимоий-ташкилий институт
- 
бу 
давлатдир. У мураккаб институционал тизимдан иборат бўлиб, турли 
институтлардан ташкил топган. Ижтимоий ҳимоя қилиш вазифаларини 
бажаришда суғурта компаниялари, турли ихтисослаштирилган жамғармалар, 
ҳайрия ташкилотлари, шунингдек, ижтимоий ва сиѐсий ташкилотлар сингари 
институтлар муҳим рол ўйнайдилар. Улар ўзлари вакил қилинган соҳада 

---

147 
ижтимоий гуруҳлар ва қатламларни ижтимоий ҳимоя қилишни амалга 
оширадилар. 
Ёлланиб ишлайдиган ходимларни ҳимоя қилиши лозим бўлган 
институтлар 
касаба уюшмаларидир
. Ҳозирги вақтда жиддий равишда 
янгиланиш учраган анъанавий касаба уюшмалари билан бир қаторда 
ишчиларнинг янги-янги ташкилотлари, ―мустақил‖ касаба уюшмалари ҳам 
пайдо бўлган. Бироқ фақат уларни ѐлланма меҳнат ходимларининг 
ҳимоячилари деб атаб, анъанавий касаба уюшмаларини ―расмий уюшмалар‖ 
деб ҳисоблаш, уларни ҳимоячи сифатида чиқиш ҳуқуқидан маҳрум этиш 
адолатсизликдир. Ўзгарган касаба уюшмалари ҳақли равишда мустақил касаба 
уюшмалари бўлиб қолдилар, чунки улар ѐлланма меҳнат ходимларининг 
вакиллари сифатида майдонга чиқадилар ва давлат тузилмаларига боғлиқ 
бўлмайдилар. Ҳам ―мустақил‖, ҳам мустақил бўлмаган касаба уюшмаларининг 
ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларнинг мазкур даражасидаги асосий фаолияти 
меҳнаткашлар ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун ўз 
фаолиятларида ижтимоий шериклик шакллари ҳамда механизмларидан 
фойдаланиш соҳасига ўтдилар. Мазкур механизм демократия ривожланган 
мамлакатларда яхши ишлаб чиқилган бўлиб, ўзини ижобий томондан намойиш 
этди. Бу механизмнинг моҳияти қарама-қаршилик эмас, балки иш берувчилар 
вакиллари билан давлат ўртасида музокаралар ўтказишдан, шу асосда муроса-
мадорага келиш ҳамда маълум даражада мақбул қарорлар ишлаб чиқишдан 
иборат. 
Жамиятдаги ижтимоий-ташкилий институтлар билан бир қаторда 
кўпгина