Vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Ekspert tizimlarida bilimlarni tashkil qilisti
ETlar sohasidagi mutaxassislar uchun bilimlar atamasi dastur o‘zini «aqlli» tutishi uchun zarur bo’lgan axborotlami bildiradi. Bu axborot dalillar va qoidalar shaklini qabul qiladi.
ETda dalillar va qoidalar doimo chin yoki noto‘g‘ri emas, ba’zida dalilning ishonchliligi yoki qoidaning aniqligiga ayrim ishonchsizlik mavjud bo’ladi. Agar bu shubha aniq aks ettirilsa, unda u «ishonchlilik darajasi deb ataladi.
ETning ko'pgina qoidalari evristik, ya’ni empirik qoidalar yoki soddalashtirilgan bo’ladi, ular yechimi izlanishni ancha cheklaydi. Ekspertli tizim evristikadan foydalanadi, chunki u yechayotgan vazifalar hoh yangi makonni qidirish, hoh da’volami muvofiqlashtirish bo‘lsin, qoidaga ko‘ra, qiyin va oxirigacha tushunarsizdir. Bu vazifalar qat’iy matematik tahlil yoki algoritmli yechimga bo’ysunmaydi. Algoritmli usul vazifani aniq va muvofiq yechilishini kafolatlaydi. Evristik usul esa ko’pgina hollarda qabul qilish mumkin bo’lgan echimni beradi.

4. 
   rasmda algoritmik va evristik usullar o’rtasidagi farq ko’rsatilgan. Bu o'rinda tijorat aviayo’nalishlarida samolyot bosib olinishini ushbu
   

662


22 - bob. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining istiqbolli yo'nalishlari


maqsadlarga, mo‘ljallangan evristik usul bilan oldini olishning algoritmi taqqoslanadi.





22.4-rasm. Ma'lumotlaming algoritmik va evristik modellari.


Algoritmli usul samolyot bosib olinishining oldini olishni to‘liq ta’minlaydi, chunki u umuman qurolning samolyot bortiga kiritilishi imkoniyatini to‘liq istisno qiladi. Afsuski, bu usul judayam ko‘p vaqtni talab qiladi, judayam qimmat turadi va muhim biror-bir amaliy qimmatga cga bo‘lish uchun juda ham mashhur usul emas. Keltirilgan evristik usul ham samolyot bosib olinishi bo‘lgan ko‘pgina harakatlarining oldini olishi mumkin, ammo ular butunlay vujudga kelmasligiga kafolat bera olmaydi. Evristik qoidalardan foydalanish yechimni qidirishni ancha osonroq va amaliyroq qiladi.
ETda bilimlar shunday tashkil qilinganki, muammo soha haqidagi bilimlami tizim bilimlarining vazifani qanday yechishi haqidagi umumiy bilimlari, foydalanuvchi bilan qanday o‘zaro hamkorlik qilishi, masalan, matnni foydalanuvchining terminalida qanday bosib chiqarishi yoki matnni foydalanuvchining buyrug‘iga ko‘ra qanday o‘zgartirishi haqidagi bilimlar kabi boshqa turlardan ajratish mumkin. Muammo soha haqidagi ajratilgan bilimlar bazani tashkil etadi, vazifalaming yechimlarini joylashuvi haqidagi umumiy bilimlar esa kiritish mexanizmi deb ataladi. Shunday tartibda tashkil qilingan bilimlar bilan ishlovchi dastur bilimlarga asoslangan tizim deb ataladi.

4. 
   rasmda ko‘rsatilganidek, aslida barcha ET bilimlarga asoslangan lizimlar bo‘ladi. ETning bilimlar bazasi dalillar va ushbu dalillardan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanuvchi qoidalarga ega bo‘ladi.
   

§ 22.2. Ekspert tizimlari


663


Kiritish mexanizmlari yangi bilimlarni kiritish uchun qoidalami qanday tartibda qo‘llashni belgilovchi interpretatorga ega. ETning bunday tuzilishi

6. 
   rasmda berilgan.
   

Muammo soha haqidagi ajratish bilimlar bo‘yicha muhandisga ular bilan manipulyatsiya qilish uchun tadbirlar ishlab chiqishni osonlashtiradi. Tizim o‘qishning bilimlaridan qanday tartibda foydalanish birinchi darajali ahamiyatga ega, chunki ET uni faoliyatning biror-bir turida mohir deb hisoblash uchun ham xuddi shunday bilimlar va ulardan samarali foydalanish vositalariga ega bo‘lishi kerak.
Demak, mohir bo‘lish uchun ET muammo soha haqidagi yuqori sifatli bilimlar, bilimlar bazasiga ega bo‘lishi, uning kiritish mexanizmlari esa muammo soha haqidagi bilimlardan qanday samarali foydalanish kerakligi haqidagi bilimlarga ega bo'lishi kerak.





22.6 - rasm. Ekspert tizimining tarkibi.




664


22 - bob. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining istiqbolli yo'nalishlari


ET kiritish mexanizmining tamoyili endi ish boshlayotgan ishlab chiquvchilar o'rtasida savol tug‘lladi: ayrim muammo sohalar bilimlari qanday qilib dalillar va qoidalar ko‘rinishida yozilishi mumkinligi tushunarliku, ammo «kiritish mexanizmi»ni qanday qilib qurish va foydalanish butunlay tushunarli emas. Bu tushunmovchilik mantiqiy kiritishning oddiy va umumiy usuli yo‘qligidan sodir bo‘ladi. Uning tuzilishi ham muammo sohaning o‘ziga xosligiga va bilimlar ETda qanday tarkiblashtirilgani, tashkil qilinganligiga bog‘liq.
Mantiqiy chiqarish mexanizmlarini o‘z ichiga oigan Prolog dasturlash tili boshqa bir misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin, undan oddiy ETni yaratishda bevosita foydalansa bo‘ladi.
Quyiroq darajadagi tillar, masalan, LISP ETni yaratuvchisi chiqarish mexanizmlarini loyihalashtirish va amalga oshirishni talab qiladi.
Har ikki yondashish ham o‘z afzallik va kamchiliklariga ega. Chiqarish mexanizmi kiritilgan yuqori darajadagi til ekspertli tizim yaratuvchisi ishini osonlashtiradi. Ayni vaqtda unda, tushunarliki, bilimlarni tashkil qilish va ularga kirish usullarini belgilash imkoniyatlari kamroq, jarayonni boshqarishning taklif qilinayotgan chizmasi haqiqatan ham ushbu muammo soha uchun yechimni izlashga yaroqlimi yoki yo‘qligini judayam sinchiklab ko‘rib chiqish kerak boTadi. Chiqarish mexanizmisiz quyi darajadagi tildan foydalanish ishlab chiqishga kattaroq xarajat qilishni talab qiladi, ammo ishlab chiquvchi yechimning ushbu muammo sohaga o‘xshash jarayonini boshqarish chizmasiga kiritish mumkin bo‘lgan zarur dasturiy bloklami ishlab chiqishga imkon beradi.
Chiqarish mexanizmlariga kelsak, bu o‘rinda ish «hammasi yoki hech narsa»ni tanlash bilan cheklanmaydi. Misol uchun, ET qurish ba’zi vositalari chiqarishning qurilgan mexanizmlari majmuasiga ega, ammo ishlab chiquvchi ulami muammo soha bilan ko‘proq moslashishi uchun zamonavivlashtirish yoki qayta belgilash imkonini beradi.
Bilimlarni taqdim etish usullari bilimlar dasturida qanday tartibda turkumlashtirilganligini ko'rib chiqamiz. Bilimlarni taqdim etishning qo'pgina andozaviy usullari mavjud. ETni qurishda ularning o‘zi yoki boshqalar bilan birgalikda foydalanish mumkin. Har bir usul dasturni ayrim afzalliklari bilan olishga imkon beradi, uni samaraliroq qiladi, uni tushunish va zamonaviylashtirishni osonlashtiradi. Eng muhim usullaming keng obzorini «sun’iy aql bo'yicha maTumotnoma»dan topish mumkin. Zamonaviy ETda bilimlarni taqdim etishni uchta eng muhim usullaridan: qoidalar (eng ommaviy), semantik tarmoqlar va freymalardan ko‘proq foydalaniladi.
Qoidalarga asoslangan bilimlarni taqdim etish AGAR (shart) — UNDA (harakat) ko'rinishidagi iboralardan foydalanish asosida qurilgan. Masalan:

1. 
   Agar bemor 2009-yilgacha izolyatsiya qiluvchi kasbiga ega boTgan boTsa, unda bemor bevosita asbest bilan ishlagan.
   
2. 
   Agar bemor bevosita asbest bilan ishlagan va bunda yopiq inshootda bo‘lgan bo‘lsa, unda bemor katta miqdordagi asbest changini yutgan.
   

§ 22.2. Ekspert tizimlari


665


Vazifadagi joriy vaziyat (dalillar) AGAR qoidalarining bir qismi bilan moslashtirilsa yoki qanoatlantirilsa, bu holda UNDA qismini belgilovchi harakat bajariladi. Bu harakat atrof-muhitga ta’sir etishi (masalan, matndan foydalanuvchining terminalida bosib chiqarilishini chaqiradi), yoki dasturli boshqarilishiga ta’sir qilishi (masalan, qoidalarning ayrim majmuasini tekshirish va ishga tushirishni chaqiradi), yoki belgilangan xulosani olish haqidagi tizimga ko'rsatishdan iborat bo‘lishi (masalan, ma’lumotlar bazasiga yangi dalil yoki gipotezani qo'shadi) mumkin.





22.7 - rasm. Asbest changining jamlangan miqdori haqida
xulosani olish uchun xulosalar zanjiri.


Dalillarga ega AGAR qoidalarining qismlarini tuzish xulosalar zanjirini yaratishi mumkin. 1 va 2-qoidalami izchil qo’llash bilan qurilgan xulosalar zanjiri 22.7 - rasmda berilgan.
Bu zanjir tizim bemor asbest bilan ishlashda konserogen moddalaming qanchalik jiddiy miqdorini olganligi haqidagi xulosa chiqarish uchun qoidadan qanday foydalanganligini ko’rsatadi.
Qoidalar murakkab va tez o'zgarayotgan tashqi muhit tomonidan boshqarilayotgan jarayonlami bayon qilishning tabiiy usulini ta’minlaydi. Qoidalar orqali dasturda ma’lumotlaming o'zgarishiga qanday javob berish kerakligini belgilaydi: bankda ma’lumotlami ishlab chiqishni boshqarishning blok chizmasini oldindan bilish zarur emas. An’anaviy turdagi dasturda boshqarishni uzatish va ma’lumotlardan foydalanishning chizmasi dastuming o'zida oldindan belgilangan. Bu yerda ishlab chiqish izchil qadamlar bilan amalga oshiriladi, shoxlatish esa faqat oldindan tanlangan nuqtalardagina mavjud bo’ladi. Boshqaruvning bu usuli algoritmli yechimga yo‘l qo‘yuvchi yechimlarda, agar buning ustiga bunda ma’lumotlar yetarlicha sekin o’zgarayotgan holda, masalan, to‘g‘ri chiziqda tenglamalar tizimini yechishda yaxshi ishlaydi. Yechimni berish ma’lumotlaming o’zlari tomonidan bajarilayotgan, shoxlash istisnoga qaraganda tezroq me’yor bo’lgan vazifalar uchun bu usul samaralidir. Bunday turdagi vazifalarda qoidalar har bir qadamda vaziyatni baholash va tegishli harakatlami qilishga imkon beradi. Qoidalardan foydalanish dastumi nima va qanday usulda qilganligini, ya’ni u aniq xulosaga qanday usulda kelganligini tushunishni soddalashtiradi.
Freymlarga asoslanib bilimlami berish munosabatlar bilan bog’langan va ierarxik tashkil qilingan tugunlar tarmog’ldan foydalanadi. Har bir tugun




666


22 - bob. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining istiqbolli yo'nalishlari


shunday tamoyildan iborat bo‘ladiki, u ushbu tugun bilan bog‘liq alomatlar va mazmunlar bilan bayon qilinishi mumkin.
lerarxiyada pastroq o'rinni egallagan tushunchalar yuqoriroq o‘rinni egallagan tugunlarning xususiyatlarini meros qilib oladilar. Bu usullar tasniflashni qurishning (masalan rudalaming konlari va kasalliklarning turlarini) tabiiy va samarali yo‘lini ta’minlaydilar.