Ikkinchi guruh — «To‘g‘ridan to‘g‘ri» hisob-kitoblar texnologiyalaridan foydalanmaydigan va faqat korrespondent schoti orqali ishlovchi banklardir. Bank tomonidan korschot bo‘yicha ishlash usulini tanlanishi asosan banklarga mintaqaviy hisoblash markazlari tomonidan beriladigan imkoniyatlar bilan belgilanadi. Bunda bank u yoki bu usulning barcha afzallgiklari va kamchiliklarini hisobga oladi.
Mamlakatimizda banklararo hisob-kitoblami kompleks avtomatlashtirish muammosi bugun hamma vaqtdan ham keskin turibdi. Bu, birinchi navbatda to‘lov hujjatlarini yuqori tabaqalar bo‘yicha o’tishini jadallashtirish bilan bog‘liq. Mulohaza qilingan g‘oya asosiysi avtomatlashtirishning amalga oshirilgan tamoyili yo‘lda bo’lgan paytda hech ham foydalanilmadagan pullaming katta miqdorini ozod qilishga imkon beradi.
§ 19.3. Bank tizimi modullari va ular orasidagi hisob-kitoblami avtomatlashtirish
587
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan o‘zining hisob- kitoblar tizimini pul mablag‘larini o'tkazishning elektron tizimlari asosida axborotlami hisobga olish va ishlab chiqishning yangi algoritmlarini qo‘llash bilan shakllantirish bo‘yicha tadbirlarqo'llanilmoqda. Banklar o‘rtasidagi to‘g‘ridan to‘g‘ri korrespondentlik munosabatlari juda soz bo‘lur edi, bunda AATex tufayli har bir to'lov hujjati jo‘natuvchi bankdan oluvchi bankka jo‘natilar edi. Bunday tizimni tatbiq etish transport bosqichini banklarda faoliyat yuritayotgan turli-tuman avtomatlashtirilgan bank tizimlari bilan birlashtirilishini ko‘zda tutadi. Markaziy bankning banklararo hisob-kitoblar tizimlarini tez zamona- lashtirishning imkoniyatlari yo‘qligi sharoitlarida banklar tomonidan muqobil banklararo tizimlami yaratilishi — shubhasiz, to‘g‘ri yo‘ldir. Avtomatlashtirilgan bank hisob-kitoblarini ishlab chiquvchi firmalar uni hal qilish uchun katta xarajatlar qilmoqdalar. Ammo ko‘p narsa bankning o‘ziga bog'liq, chunki har qanday tizim ham mijoz uchun ishlab chiqiladi. Bankning hisoblashlarini avtomatlashtirish bankning faoliyati va uning raqobatbardoshligining zaruriy shartidir. Buni banklaming ko'pgina rahbar- lari tushunadilar. Ammo ushbu paytda mavjud bo‘lgan bank faoliyatining barcha turlarini: avtomatlashtirish uchun dasturiy ta’minlanishning turli- tumanligida ularni unifikatsiyalash va yangi dasturiy mahsulotlar uchun yagona andozalami va yaratib bo'linganini birlashtirish bo‘yicha tadbirlami ishlab chiqish muammosi vujudga keladi. Ishlab chiquvchi firmalar har xil firmalarning dasturlari o‘rtasidagi ishonchli va qulay birlashtirilishini ta’minlash qanchalik muhimligini yaxshi tushunadilar. Bank tizimlarini ishlab chiquvchi yetakchi firmalar har xil bank tizimlari o‘rtasida ma’lumotlami almashtirish uchun yagona formatni ishlab chiqqanlar. Ammo ko‘pgina ishlab turgan har xil turli bank tizimlarini birlashtirish muammosining murakkabligi shundaki, tatbiq etish uchun bir necha loyihalar taklif qilinmoqda. Hozircha o‘z tizimlarini ko'paytiruvchi firmalar ularni birlashtirish muammolar ustida mehnat qilayotgan bo‘lsalar ham mamlakatimizda mantiqi bo‘yicha juda ham kliringni eslatuvchi korrespondentlik schotlarining markazlari paydo bo‘lmoqda. Bu yirik tijorat banklarining kliring tizimlari va banklararo hisob-kitoblar palatalaridir. Xususan, axborotlami kriptografik shifrlashning algoritmlarini (shu jumladan, elektron imzoni) qo‘llash hisobiga to‘lov hujjatlarini ishlab chiqishning qog‘ozsiz texnologiyalami qo‘llash misollari mavjud, ular mohiyati bo‘yicha bo‘limlar va filiallar uchun kliring markazlari bo'ladilar. Barcha ko'rsatilgan banklar shaxsiy avtomatlashtirilgan tizimlarda ishlaydilar. Kliring markazlari va hisob-kitoblar palatalarining afzalligi shundan iboratki, ular tijorat banklariga bog‘liqlik tamoyilida quriladilar, keyingilar hisob-kitoblami ishtirokchilari oldida yuridik va iqtisodiy javobgar bo'lishga tayyorlar. Bundan tashqari, kliring markazlari tajribadan o'tkazish bilan bo‘sh sarmoyalaming markazlashtirilgan bozorini shakllantirish sodir bo‘lmoqda.
588
19 - bob. Bank faoliyatida avtomatlashtirilgan axborot tizimlari va texnologiyalari
Shunday qilib, manfaatdor tashkilotlar (Markaziy Bank, banklar, kliring markazlari, hisoblash palatalari, dasturiy ta’minlanishni ishlab chiquvchi firmalar) tomonidan mamlakatimizda hisoblashning avtomatlashtirilgan tizimining yagona tamoyilini Xalqaro Hisoblashlar Banki (Shveytsariya) tomonidan tavsiya qilingan xalqaro andozalami hisobga olish bilan ishlab chiqish muhimroq bo'lib qolmoqda. § 19.4. BANK AVTOMATLASHTIRILGAN AXBOROT
TIZIMLARIDA AXBOROTLARNI HIMOYALASH
VOSITALARINING ASOSIY TURLARI Banklaming amaliy faoliyatida axborotlami himoyalash tadbirlari va usullarini qo'llash quyidagi mustaqil yo‘nalishlami o‘z ichiga oladi:
axborotlarga ruxsatsiz kirishdan, himoyalash;
axborotlami aloqa tizimlarida himoyalash;
elektron hujjatlaming yuridik ahamiyatini himoyalash;
maxfiy axborotlami qo‘shimcha elektron magnitli nurlanishlar va uzatish kanallaridan chiqib ketishini himoyalash;
axborotlami kompyuter viruslari va dasturlarini tarqatish kanallari bo‘yicha boshqa xavfli ta’sirlardan himoyalash;
dastur va qimmatli kompyuter axborotlarini ruxsatsiz nusxa ko‘chirish va tarqatilishidan himoyalash.
Har bir yo‘nalish uchun asosiy maqsad va vazifalar aniqlanadi.
