Vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Banklarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining dasturiy ta’minlanishL Bank vaqt bo'yicha rivojlanuvchi obyekt bo'lib ham axborot muhitining miqdoriy o‘zgarishini (ishlab chiqilayotgan ma’lumotlaming hajmini, foydalanuvchilar sonini va boshqalar ko‘payishini), ham miqdoriy o'zgarishlarni (yechilayotgan vazifalarning turli-tumanligini kengayishi, ularning xarakterini o‘zgarishini) vujudga keltiradi. Xuddi shunday qurilgan avtomatlashtirilgan tizim ba’zi bir vaqt davomida tubdan zamonaviylashtirishlami o‘tkazmasdan xuddi shunday rivojlanishi kerak. Tizimning salohiyatli imkoniyatlari (yoki asosiy cheklanishlari) qoidaga ko‘ra, ishlab chiqilgan asosiy dasturiy vositalaming imkoniyatlari bilan kuchli bogTangan. Shuning uchun ham avtomatlashtirilgan bank tizimlariga talablaming birinchi guruhi — bu asosiy ta’minlanish (operatsion tizim, MBBT, dasturlashni avtomatlashtirish vositalari va boshqalarjga talablardir.
ABTga talablaming ikkinchi guruhi uning amaliy qismini shaxs, bank tizimi va uning iste’mol xususiyatlari sifatida ta’riflaydi. Ularga vazifaviy diapazonining kengligini, interfeysning qulayligini kiritish kerak. Tizimning bunday sifati aniq ishlab chiqaruvchilami kasbiy mahoratlariga bog‘langan va bittagina asosiy dasturiy vositalar doirasida kuchli turlanishlari mumkin.
Bank amaliyotining ko‘rib chiqilishi bazaviy vositalarga quyidagi talab- lami shakllantirishga imkon beradi. Bank tizimi tomonidan ko‘p vazifali usulni va ma’lumotlarga ko‘p, foydalanuvchi kirishini ta’minlanishi zarur.




§ 19.2. Bank AATning axborot, texnik va dasturiy ta’minoti


¡579


Ushbu holda ko‘p vazifalilik ostida operatoming ish joyidan ajratib olingan avtonom jarayonlami tizimga kiritish imkoniyati tushuniladi. Jarayonlar telekanal bo‘yicha kelib tushgan hujjatlarni avvaldan ishlab chiqish, hisobotlami shakllantirish, ishlab chiqilayotgan hujjatlar bo‘yicha buxgalteriya yozuvlarini bajarish va boshqalar bo‘yicha vazifalami bajarish, shuning bilan mutaxassislaming ish joyini qisman ozod qilishi mumkin. Bunday usul nafaqat xizmat vazifalarini bajarish bo‘yicha, balki katta miqdordagi, bir xil shakldagi va qo‘lda bajariladigan operatsiyalami AATexga yuklashga va kelib tushayotgan ma’lumotlaming yaxlitligi ustidan avtomatlashtirilgan nazoratni ta’minlashga va shuning bilan bank tizimining faoliyat yuritishini qulayligi, samaradorligi va ishonchliligini oshirishga imkon beradi. Bundan tashqari barcha jarayonlar bank tizimini parallel, vaqt bo‘yicha uzoq cho‘ziladigan va o'zaro almashtirib bo'lmaydigan harakatlarni talab qiluvchi murakkab operatsiyalarining bajarilishini ta’minlaydi. Xususan, faqatko‘p vazifali usul integratsiyalashgan bank tizimini to‘liq darajada amalga oshirilishini ta’minlashi mumkin.





Qabul qilinayotgan qarorlami yuridik qo'llab-quvvatlash bloki

4. 
   rasm. Mujassamlashgan BnAATning tarkibiy tuzilishi.
   

580


19 - bob. Bank faoliyatida avtomatlashtirilgan axborot tizimlari va texnologiyalari


Keyingi yillarda bank faoliyatida ma’lumotlaming xavfsizligini ta’minlash muammosi kuchaymoqda. U o‘z ichiga, bir necha jihatlami oladi. Birinchidan, bu foydalanuvchilaming vakolatlarini epchil, ko‘p bosqichli va ishonchli tartibga solinishidir. Bank axborotlarining qimmatliligi ma’lumotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalashga, shu jumladan, jarayonlami, ma’lumotlar holatini o‘zgarishlarini boshqarishni nazoratiga alohida talablar qo'yadi. Ikkinchidan, ma’lumotlaming yaxlitligi va bir-birlariga zid bo'lmasliklarining qo‘llab-quwatlash vositalarining mavjudligi. Bunday vositalar kiritilayotgan ma’lumotlaming nazoratini amalga oshirish, ma’lumotlar o’rtasidagi aloqalarni ushlab turish va nazorat qilish, hamda muvofiqlashtirilgan ma’lumotlaming qo'llab-quwatlanishini ta’minlovchi operatsiyalar majmuasi usulida kiritishni nazarda tutadi. Uchinchidan, tizimli, dasturli va apparatli tuzilishlarda ma’lumotlami arxivlashtirish, tikiash va monitoringining ko‘p vazifali tadbirlarining mavjudligidir.
Avtomatlashtirilgan bank tizimlari faoliyat yuritishining ajralib turuvchi alomati katta hajmdagi ma’lumotlami g‘oyatda qisqa muddatlarda ishlab chiqish zarurligidir, bu unumdorlik oldiga talablar qo'yadi. Bunda asosiy ma’lumotlami kiritish, o‘qish, yozish va uzatish operatsiyalarini ko’zda tutadi. Bulaming barchasi MBBTning unumdorligiga va ma’lumotlami uzatishni ta’minlovchi vositalar oldiga g‘oyat qat’iy talablar qo'yadi. Bundan tashqari axborotlaming katta hajmlarini tahlil qilish, bashoratlash va nazorat qilish imkoniyatlarini ta’minlash uchun bank mutaxassisining tezkor usulda kira olishi zarur. Shuning uchun ham ushbu vositalar ma’lumotlaming katta va doimo o’sib boruvchi hajmlariga unumdorlikni yo'qotmasdan kirishni qo’llab-quvvatlashga qodir bo‘lishi kerak.
Tizimga o‘zi boruvchi yuklama sharoitlarida unumdorlikni qo’llab- quvvatlashni ko’pgina qudratliroq apparatli platformaga o‘tish zarurligiga olib keladi. Shuning uchun ham bazali vositalar amaliy tizimini yangi apparatli platformaga amaliy dasturiy ta’minlanishini hech qanday chuqur o'zgarishlarsiz ko’chirish imkoniyatini ta’minlashlari kerak.
Bazaviy vositalarda har xil dasturiy platformalar (NetWare, Windows NT, UNIX va boshqalar)ni birlashtirish imkoniyatini va buning natijasida tizimni epchillik bilan kengayishi va o’sishini, uning yangi ish joylar va har xil sinfdagi serverlar bilan to‘Idirilishi imkoniyati bilan ta’minlovchi tarmoqli vazifalami mavjud bo’lishi zamonaviy tizimning zarur belgisi bo’ladi.
Amaliy va iste’mol xususiyatlariga nisbatan ABTning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: vazifaviy majmuaning yetarlicha kengligi, tizimning integratsiyalashuvi, konfiguratsiyalashi, ochiqliligi va sozlana olinishL
Bank tizimi tomonidan amalga oshiriladigan vazifalaming ro‘yxatini ikkita qismga: majburiy va qo‘shimcha vazifalarga boTish mumkin. Birin- chilariga, qoidaga ko‘ra har qanday tijorat bankida bo‘ladigan va tizimda u yoki bu ko’rinishda mavjud bo'lishi kerak bo'lgan faoliyat yo’nalishlari kiritiladi va ikkinchilarini tanlash esa bankning ixtisoslashuviga bog'liq.
Bankni avtomatlashtirishning asosiy natijalaridan biri uning boshqarilish darajasini sifatini oshishi bo’lishi kerak. Bu vazifaning yechimi butun bank




§ 19.2. Bank AATning axborot, texnik va dasturiy ta’minoti


581


jarayonlarini modellar va iqtisodiy matematik usullardan foydalanish bilan birlashtiruvchi to‘liq integratsiyalangan tizimini ishlab chiqish yotadi.
Haqiqatdan ham, faqat ana shunday tizim bankda mavjud bo‘lgan barcha vazifaviy va axborotli aloqalami xuddi shu dinamikada aks ettiradi va boshqa holatning ko‘p ekspertli ko‘rinishini shakllantirishga imkon beradi. Bundan tashqari bunday tizim har qanday bosqichdagi ma’lumotlarga kirishni ta’minlaydi va shuning bilan birga nafaqat barcha kerakli axborotlarni taqdim etadi, balki bank ishini detallashtirishni istalgan darajasi bilan nazorat qilish imkonini beradi. Tizim tomonidan bankning biznes jarayonlarini to‘liq qo‘llashda aks ettirilishi bankni faoliyat yuritishining ishonchliligi va aniqliligini ancha oshirishga, intuitiv boshqarishda ma’lum bir shaklga o'tishiga imkon beradi.
Har xil konfiguratsiyali tizimlami xarid qilish imkoniyati foydala- nuvchilar uchun sezilarli qiziqish uyg‘otadi. Shuning uchun ham tizimni ko'rib chiqishda modullar va ular tomonidan amalga oshirilayotgan vazi- falarning majmuasini, modullaming avtonomlik darajasini, modullararo o‘zaro hamkorlikni mavjudligini va uni amalga oshirish shakllarini (modullar orasidagi pochta, boshqarish xabarlarini jo‘natish va boshqalar), tizimning ehtimol bo‘lgan konfiguratsiyasining faoliyat yurituvchi qismidan qat’iy nazar eng kichik tarkibini, kengaytirish imkoniyatlarini hisobga olish muhimdir.
Tizimning ochiqligi unda rivojlanish va zamonalashtirish uchun vosi- talar, CASE — vositalar, tashqi (ishlab chiquvchilar tomonidan yozilmagan) tadbirlar, so'rovlar generatorlari, ma’lumotlarning import-eksport tadbirlarining mavjudligini ko'zda tutadi. O‘zgarishlar kiritishga ehtiyoj bankda yetarligi ko‘proq vujudga keladi. Ammo zamonaviylashtirishni amalga oshirish uchun ishlab chiquvchi firmani jalb qilish hamma vaqt ham mumkin bo‘lmaydi. O‘zgarishlar kiritishning shoshilinchliligi, moliyaviy cheklanishlar, tijorat siri, mulohazalar, ishlab chiquvchidan geografik uzoqliligi va boshqa to‘siqlar bo‘lishi mumkin.
Tizimning sozlana olinishi aniq bankning texnologiyasiga moslashish uchun zarurdir. Sozlash zaruriyati odatda bankda ABTni o‘matishda vujudga keladi, ammo banklar operatsiyalari texnologik o‘zgarishlaming natijasi ham bo‘lishi mumkin. Sozlana olishlik tizim parametrlar va shablonlar majmuasi, operatsiyalar, shartnomalar va boshqa matnli hujjatlar shablonlari “mavjudligini ko‘zda tutadi. Bundan tashqari sozlana olishlik tizimni tadbirli sozlash imkoniyati: foydalanuvchilarning huquqlarini tartibga solish, ish joylarini konfiguratsiyalash, operatsiya kunini ochish vayopish tadbirlari majmuasini ko ‘zda tutadi.
Talablami shakllantirilgan ro‘yxati bank tizimini va ulaming qiyosiy tahlilining oqibati sifatida baholanishini o‘tkazishga imkon beradi. Ammo haqiqatdan ham ko‘rib chiqilayotgan bank tizimlarining qiyosiy bahosi ham asosiy dasturiy vositalaming arxitekturasi va tanlanishida va vazifaviy imkoniyatlarida namoyon bo‘ladi. Arxitektura yechimlarining diapazoni g‘oyatda keng, amalda mustaqil mahalliy faoliyat yurituvchi ixtisoslashtirilgan tizimchalarning yig‘indisidan tortib, to to‘liq integratsiyalashgan




582


19 - bob. Bank faoliyatida avtomatlashtirilgan axborot tizimlari va texnologiyalari


majmuagacha bo‘ldi. Bunda har xil ishlab chiqaruvchilar majmualaridagi bir- birlariga mos keluvchi tizimchalar turli xildagi vazifaviy to‘ldirilishga egalar.
Hatto operatsiya kuni kabi klassik tushunchada ham keng talqin qilinadi. Masalan, hisobotlami shakllantirish ushbu tizimgacha kiritilishi mumkin, balki, alohida vazifaviy modulga chiqarilishi ham mumkin, operatsiya kuni schotlami ochish yoki yopish bo‘yicha vazifalar bilan ta’minlanishi mumkin, yoxud bu harakatlar maxsus ma’muriy blokdan amalga oshirilishi mumkin.
Aniq foydalanuvchilarning baholash shkalalarini shakllantiruvchi omillariga, yuqorida sanab o‘tilgan nisbatan obyektiv talablardan tashqari subyektiv, ammo xaridor uchun g'oyatda muhim boTgan jihatlami: xaridor bankda qabul qilingan texnologiyalarning aniq bank tizimiga mosligi, tizimning qiymati (u ko'pgina hollar da uning boshqa obyektiv afzalliklarini yo‘qqa chiqaradi), ishlab chiqaruvchifirmaga ishonch darajasiniqo‘shish zarur. Keyingi ko'rsatkich masalan, tizim qurilmalarining soni ushbu ABTdan foydalanuvchi banklaming ahamiyati haqidagi ma’lumotlar, hamda uning ish haqidagi mulohazalari asosida shakllanishi mumkin.
Ko‘p platformali MBBT asosida ishlab chiqilgan ABTga kelsak, ular amalda yuqorida mulohaza qilingan muammolardan xoli, ammo boshqa, narx jihatdan to'siqlarga duch kelmoqda, asosiy dasturiy vositalar va ularning samarali faoliyat yuritishlari uchun talab qilinadigan hisoblash texnikasining qiymati yuqorida ko‘rib chiqilgan yechimlar uchun o‘xshash bo‘lgan ko'rsatkichlardan ancha oshib ketishi mumkin. Shuning uchun ham ushbu sinfdagi ABTning iste’molchilari yaqin kelajakda, shubhasiz, yirik va ehtimol, ba’zi bir o‘rta banklardan iborat bo‘ladi.
Foydalanuvchi qo‘llanishlar (amaliy dasturlar)ni ishlab chiqishning tezligidan biznesning turli sohalarida tatbiq qilish muddati ham yotadi, banklar uchun bu ayniqsa muhimdir. Birinchi navbatda bu fond operatsiyalariga tegishli. bunda vaqt omili hal qiluvchi ahamiyatga ega. Yangi moliyaviy qurollar bilan ishlash vositalari tez ishlab chiqarilishi kerak. Dasturiy ta’minlanishning avtomatlashtirilgan ishlab chiqish sohasida turli-tuman yondashishlar va vositalar mavjud. Ular bank xizmatlari va biznesning yangi shakllarini rivojlashtirishga ko‘maklashadilar.
§ 19.3. BANK TIZIMINING MODULLARI VA ULAR
ORASIDAGI HISOB-KITOBLARNI AVTOMATLASHTIRISH
Avtomatlashtirilgan bank tizimlarining (ABnT) iste’mol (vazifaviy) xususiyatlarini kengayishi mamlakatimiz bank ishini rivojlanishining xususiyatlari bilan bog‘liq. Agar bank xizmatlarining u yoki bu turlariga o‘sib boruvchi so‘rovlari ommaviy xarakterga ega bo‘lsa, unda ABnT bozorida bank texnologiyalarining yangi sinflari paydo bo‘ladi.
ABnTlari o‘z xizmatlarining keng, turli-tumanligi bo‘yicha mijozlarga tez va sifatli xizmat ko‘rsatishga imkon beradi. Tizimning asosiy xizmat modul­lari quyidagilami amalga oshiradi:

• 
  yuridik shaxslarga hisoblash-kassa xizmatini ko‘rsatish;
  
• 
  bank-korrespondentlari schotlari bo‘yicha xizmat ko‘rsatish;
  

§ 19.3. Bank tizimi modullari va ular orasidagi hisob-kitoblami avtomatlashtirish


583

• 
  kredit, depozit, valyuta operatsiyalari;
  
• 
  xususiy shaxslar kiritmalarining har qanday turlari va ular bo‘yicha operatsiyalar;
  
• 
  fond operatsiyalari;
  
• 
  plastik kartochkalar yordamida hisob-kitoblar;
  
• 
  buxgalteriya vazifalari;
  
• 
  tahlil, qarorlar qabul qilish, menejment, marketing va boshqalar.
  

Oxirgi avlod ABnT «mijoz-server» arxitekturasidagi tarmoqli texnologiyalarga suyanadi. Ko‘pgina mamlakatimiz tizimlarining kuchsiz tomoni bank ishi va uni modellashtirishning o‘ziga xosligini yetarlicha qo‘llab- quvvatlanmasligi, muammo sohani yetarlicha aks ettirmasligidan iboratdir. Keyingi vaqtda moliyaviy tahlilning vazifalari va biznesni boshqarishning maqsadlariga katta ahamiyat berilmoqda. Moliyaviy xavf-xatami nazorat qilishda, resurslami boshqarishda, operatsiyalaming foydaliligini, ya’ni bank xizmati (mahsuloti)ning mijoz va bo‘linmalar daromadliligini tahlil qilishga imkon beruvchi tizimlar hozircha yo‘q. Bank biznesining rivojlanishi bunday qurollardan kundalik faoliyatda foydalanish zarurligiga olib keladi.
Bankning operatsiya kuni dasturiy-texnologik majmua sifatida bank hisobining eng ko‘p mehnat talab kiluvchi operatsiyalarini avtomatlashtiradi (19.5-rasm).
Mijozlarning shaxsiy schotlari bo'yicha barcha operatsiyalar to‘lov hujjatlari bo‘yicha amalga oshiriladi, shaxsiy schotdan ko‘chirma esa har bir buxgal-teriya yozuvlarini aks ettiradi. Majmua shaxsiy schotlar bo‘yicha (hujjatlaming rasmiylashtirilgan buxgalteriya yozuvlari bo‘yicha) mablag‘larning haqiqiy va rejalashtirilgan harakatini amalga oshiradi. Hujjatlar bundan keyingi nazorat operatsiyasidan o‘tadi, barcha parametrlar mos kelganda hujjatlaming ro'yxati tuziladi va hisoblash-kassa markazi (HKM)ga jo‘natish uchun fayl shakllantiriladi. Korrespondentlik schoti orqali o‘tgan hujjatlar schotlar bo'yicha tarqatiladi.
Kassa hujjatlarining harakati o‘ziga xos xususiyatlarga ega, ulardan asosiysi bankning boshqa xizmatlari bilan aloqasidir. Bu xususiyat ichki buxgalteriya yozuvlari uchun ham xosdir. Bunday tizimda schotlaming rejasi, bank shaxsiy schotlarining katalogi, bank mijozlarining katalogi olib beriladi, balans chiqariladi, xizmatiy server vazifalari bajariladi.
Filiallar faoliyatining hisobi bo'yicha majmua filialning hisobxonasi va boshqa bo‘limlaridagi ish joylarini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan. «Bank­filiallar» darajasida filiallardan olingan axborotlami yig‘ish, ishlab chiqish va tahlil qilish, barcha filiallar o'rtasidagi hisob kitoblar avtomatlashtiriladi. Filiallar orasidagi o‘zaro hamkorlik to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki bankning markaziy bo‘limi orqali tashkil qilinishi mumkin. Filial doiralaridagi maj­mua o‘z ichiga valyutali va so‘mli kassa operatsiyalarini oladi, filial bo‘yicha balansni ichki buxgalteriya yozuvlarini hisobga olish bilan hisoblab chiqadi, korrespondentlik munosabatlari bo‘yicha hisob-kitoblami bajaradi.
Shartnomali tizimchalar kreditli, depozitli, banklararo shartnomalar bilan ishlaydi, valyuta kliringini amalga oshiradi. Shartnoma mantlarini




584


19 - bob. Bank faoliyatida avtomatlashtirilgan axborot tizimlari va texnologiyalari


shakllantirish, tanlangan andoza bo‘yicha shartnomalarning shartlari ulaming statusi o'zgarganda o'zgartirilishi va to‘g‘riligini tekshirish mumkin. Shartnomalarning haqiqiy holati qarzlami berish va qaytarish va foizlar to‘lanishi bo‘yicha buxgalteriya yozuvlarini identifikatsiyalashni qo‘lda va avtomatlashtirilgan usulda bajarish yo‘li bilan qo'llab-quvvatlanadi. Shartnomalar qayd daftarida joriy, tugallangan, muddati o'tgan va to‘lov muddati kelgan shartnomalar bo'yicha ma’lumotlar aks ettiriladi.
BnAATning dasturiy-texnologik majmua depozitariysi quyidagi vazifalami amalga oshiradi:

• 
  mijoz ro'yxatini ulaming turlarini (investor, diler, emitent, depozitariy, ombor) aniqlash asosida shakllantirish;
  
• 
  qimmatbaho qog‘ozlaming turlari va chiqarilish miqdorini belgilash;
  
• 
  depozitariylar, balans schotlari va mijozning kodi, qimmatbaho qog‘oz- ning kodi, saqlash joyining kodini o‘z ichiga oluvchi deposchotlarni shakllantirish;
  

5. 
   - rasm. Operatsion kun modullarining tarkibi.
   

• qimmatbaho qog‘ozlar bilan operatsiyalami bajarish (hisobga qabul qilish va chiqarish, egasi va saqlash joyini almashtirish va boshqalar), deposchotlar bo‘yicha ko'chirmalami tayyorlash;




§ 19.3. Bank tizimi modullari va ular orasidagi hisob-kitoblami avtomatlashtirish


585

• 
  operatsiyalaming kataloglarini olib borish, qimmatbaho qog‘ozlar, soliq va tariflami joylashtirish, yakuniy hisobotlami tayyorlash.
  

Savdoni qo‘llab-quvvatlash tizimi sifatida «Birja operatsiyalari» dasturiy- texnologik majmuasini misol keltiramiz. U valyuta oldi-sotdiga kontraktlar va buyurtmalami ro‘yxatga olish, valyuta to‘lovlari va ko‘rsatkichla-rining tahlili va nazorati, valyuta savdolarining statistikasini avtomatlashtiradi, hisobot hujjatlari shakllantiriladi.