Вазирлиги Самарқанд иқтисодиѐт ва сервис институти

 
Ўз-ўзини текшириш учун саволлар 
1. ―Корхоналар молияси‖ фанини ўқитишдан мақсад нима? 
2. Акционерлик жамиятлари молиясининг ўзига хос хусусиятлари 

---

22 
нималардан иборат? 
3. Масъулияти чекланган жамиятлар молияси қандай ташкил этилади? 
4. Хусусий корхона ва якка тартибдаги тадбиркорлик қандай фарқли ва 
ўхшаш томонлари мавжуд? 
Топшириқлар 
1. Корхоналар ташкил этиш бўйича низом жамғармаларни ўрганиб 
чиқинг. 
2. Самарқанд вилояти бўйича хусусий корхоналар ва қўшма корхоналар 
ҳақидаги амалий маълумотларни тўпланг ва таҳлил қилинг. 
3. Корхона мустақил субъект сифатида тавсифлаб беринг. 
 
2.2-мавзу. Корхоналар молиявий институтлар билан 
муносабатлари, уларни тартибга солишда корхоналар молия 
хизматининг вазифа ва функциялари 
Асосий саволлар: 
1.Корхоналарнинг бюджет, нобюджет фондлари, тижорат банклари ва 
бошқа муассасалар билан муносабатлари 
2.Корхоналардаги молия хизматининг функция ва вазифалари. 
 
Таянч сўз ва иборалар 
Корхоналарнинг молиявий муносабатлари, контрагент, суғурта, банк, 
юқори ташкилот, ҳисоб-китоб варақларини очиш, Низом, таъсис, акция, 
якка тартибдаги тадбиркорлик.
 
1.Корхоналарнинг бюджет, нобюджет фондлари, тижорат банклари ва 
бошқа муассасалар билан муносабатлари 
Корхона фойдасининг бир қисми маҳсулот таннархида ижтимоий 
заруратларга (нафака ижтимоий суғурта, иш билан бандлик жамгармаларига), 
солиқ ва йигимларни тўлашга, махсус бюджетдан ташқари жамгармаларга 
ажратмаларга йуналтирилади. 
Биз олдинги мавзуларимизда корхоналар турли молиявий институтлар 
билан ўзаро алоқаларда бўлиши, молиявий муносабатларни амалга ошириши, 
шу жумладан бюджет ва давлат нобюджет жамғармалари олдида ўз 
мажбуриятларини биринчи навбатда бажаришини айтиб ўтган эдик. 
Молиявий муомалалар таркибида корхона пул муомалаларининг қуйидаги 
гурухлари ажратилади: 
Контрагентлар билан - бирламчи даромадлар шаклланиши бўйича ички 
хўжалик аҳамиятига эга бўлган мақсадли жамгармаларни ташкил этиш ва ундан 
фойдаланиш (устав капитали, ишлаб чиқаришни ривожлантириш жамгармаси, 
мукофотлаш фондлари ва 6.); 
Корхоналар билан - маблағларни тақсимлаш бўйича: бунда молиявий 
ресурсларнинг харакати ножамгарма шаклида амалга оширилади (шартнома 
мажбуриятлари бузилганда жарима тўлаш ѐки уни олиш, турли хил тўловлар 
тўлаш, ўзаро хамкорлик фаолиятидан олинган фойдани тақсимлашда 

---

23 
катнашиш, бошқа корхона ва давлат қимматбаҳо қоғозларини сотиб олиш, улар 
бўйича дивидендлар олиш ва бошқалар); 
Маҳсулот истеъмолчилари билан муносабатларда корхона мустақил 
равишда шартнома тури ва шаклини танлайди, ўз маҳсулоти ва хизматларига 
баҳолар белгилайди. Санаб утилган омиллар якуний молиявий натижага таъсир 
кўрсатади; 
Суғурта ташкилотлари билан - турли мажбурий ва ихтиѐрий суғурта 
бўйича; 
Банк тизими билан - ҳисоб-касса хизмати бўйича, ссуда олиш ва уни 
қоплаш, фоизлар тўлаш, шунингдек ортиқча пул маблағларини банкларга аник 
бир тўловлар эвазига фойдаланиш учун бериш бўйича; 
Давлат билан - бюджет ва бюджетдан ташқари жамгармалар ташкил этиш 
бўйича. Пул муомалаларининг бу тури бюджет ва нобюджет жамгармаларига 
тўловлар, турли солиқлар, бадаллар ўтказиш билан амалга ошади. бошқа 
томондан, ноишлаб чиқариш сохаси, мақсадли дастурлар ва бошқалар бюджет 
томонидан молиялаштирилади; 
Юқори бошқарув тузилмалари билан - молиявий ресурсларнинг ички 
тармоқ тақсимоти бўйича «вертикал» ва «горизонтал» ўзаро алоқаси. 
Пул муомаласининг бу гурухлари умуман олганда, хўжалик юритувчи 
субъектларда пул даромадлари ва жамгармаларининг шаклланиши ва 
тақсимланишини ҳамда уларнинг молия ва банк тизимлари олдида, жорий, 
ишлаб чиқаришни кенгайтириш, ижтимоий таъминот ва ишчиларни моддий 
рағбатлантиришга йўналтирилган мажбуриятларини бажариш борасида 
сарфланишини кўзда тутган корхона молиясини ташкил этади. 
Корхонанинг бюджет билан ўзаро муносабатларини таснифлаш 
корхоналарнинг даромад ва харажатлар балансини 4 – бўлимида келтирилган. 
У корхоналарни бюджет ва нобюджет фондлар билан иккиѐқлама 
муносабатлари деб номланади. Бу бўлим ҳам икки қисмдан иборат бўлиб, 
харажат қисмида давлат бюджетига турли хил солиқларни тўлаш ва нобюджет 
фондларга ҳар хил ажратмаларни амалга ошириш бўлса, даромад қисмида 
марказлашган фондлардан олинадиган ажратмалар кўрсатилади. 
Бозор иқтисодиѐти шароитида корхонанинг бюджет билан ўзаро 
муносабатларини барқарорлаштириш яхши йўлга қуйилган. Бу ҳақда 
Ўзбекистон Республикаси Президенти Каримов И.А.нинг солиқлар ва 
мажбурий тўловларнинг бюджетга ўз вақтида ва тўлиқ тушишини таъминлаш, 
солиқ ва тўлов-интизомини мустаҳкамлаш, шунингдек хўжалик юритувчи 
субъектларнинг бюджет олдидаги ўз мажбуриятларини бажаришлари учун 
масъулиятини ошириш мақсадида Қонун қабул қилинган. Унга мувофиқ: 
1. Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитасига солиқлар ва 
бюджетга тўловлар бўйича қарзларни қарздор корхонанинг мулки ҳисобидан 
ундириб олиш ҳуқуқи берилиши кўрсатиб ўтилган. 
Ўзбекистон Республикасининг Давлат солиқ қўмитаси Адлия вазирлиги 
ҳамда Молия вазирлиги билан биргаликда тўловни қарздор корхонанинг мулки 
ҳисобидан ундириб олиш тартибини бир ой муддатда ишлаб чиқиб, Вазирлар 
Маҳкамасига тасдиқлаш учун тақдим этилиши. 

---

24 
2. Тижорат банклари вакиллик ҳисобварақларининг ҳолатидан қатъий 
назар, солиқ тўловчида маблағ мавжуд бўлган тақдирда бюджетга тўловлар ўз 
вақтида ўтказилишини таъминлашлари белгилаб қўйилган. 
3. Шунингдек қуйидагилар белгилаб қуйилган: 
- экспорт маҳсулоти (марказлаштирилган экспорт бундан мустасно) 
республика божхона чегарасидан ўтган пайтдан бошлаб 60 кундан кейин 
сотилган ҳисобланади ва тегишли барча солиқ тўловлари тўланиши мажбур; 
- солиқ идораларининг сўрови бўйича банклар ўз мижозлари бўлмиш 
корхоналарнинг солиқ тўловларини бекаму-кўст ва тўғри тўлаѐтганликлари 
устидан назоратни амалга ошириш учун шу корхоналарнинг операциялари 
тўғрисидаги зарур маълумотларни беришлари шарт; 
- хўжалик юритувчи субъект хизмат кўрсатувчи бошқа банкка ўтганида у 
солиқ идорасининг солиқлар ҳамда бошқа тўловлар бўйича ўзининг давлат 
бюджети билан ўзаро муносабатлари қандай ҳолатда экани тўғрисидаги 
хулосасини тақдим этиши керак. Бунда хўжалик юритувчи субъект бюджет 
олдидаги ўз мажбуриятларини тўлиқ бажаргандан кейингина янги ҳисоб-китоб 
варағини очишга йўл қуйилади; 
- барча чакана савдо корхоналари, шунингдек аҳолига хизмат кўрсатувчи 
корхоналар тушган нақд маблағларни ҳар куни банк муассасаларига 
топширишлари шарт. Ушбу талабни бузиш тушумни яшириш деб баҳолансин 
ва айбдорларга нисбатан амалдаги қонунларга мувофиқ жазо чоралари 
қўлланилсин; 
- корхоналар ва тижорат банклари томонидан тадбиркорлик фаолияти 
билан шуғулланувчи юридик ва жисмоний шахсларга векселлар билан 
операциялар бўйича ѐки бажарилиши тўхтатилган шартнома бўйича олдиндан 
тўлаш ҳолида тушган тўловларни қайтариш мақсадида нақд пул маблағларини 
тўлашга йўл қуйилмайди. Мазкур пул маблағлари юридик ва жисмоний 
шахсларнинг тегишли ҳисоб-китоб (жорий) варақларига ўтказилиши лозим. 
Белгиланган тартибни бўзганлик учун айбдор корхона ва тижорат банкига 
юридик ѐки жисмоний шахснинг банк ҳисоб-варағига олдиндан ўтказилмай 
берилган нақд пул маблағи миқдорида жарима солинади. 
Пул маблағларни жамлаш ва уларни ссуда (карз)га бериш банкларнинг 
асосий функцияларидан бири ҳисобланади. Тўловларда воситачилик килиш эса 
улар вазифаси доирасидаги иш саналади. Банклар ва пул маблағларини 
узларида саклашни марказлаштирар экан, мижозлар топширикномаси буйича 
етказиб берувчилар ва харидорлар билан ҳисобот килади, газнага тўловлар 
хамда корхоналарга касса хизматини курсатади. 
Корхона, ташкилотларга пул маблағларини сақлаш ва ҳисоб-китоблар олиб 
бориш, касса операцияларини амалга ошириш учун ҳисоб-китоб ѐки жорий 
варакалар очилади. 
Ҳисоб-китоб (жорий) варакаларини очиш учун корхона қуйидаги 
хужжатларни банкка такдим килиши зарур: 
- ҳисоб вараги очиш тўғрисида ариза; 
- хужалик, ташкилот тузилиб, руйхатга олинганлигини тасдикловчи 
хужжат; 

---

25 
- нотариал тарзда тасдикланган, хукукий шахс томонидан имзоланган 
хукукий шахс устави нусхаси; 
- имзолар намуналар, мухр босилган ва нотариал тарзда тасдикланган 
варака; 
- ҳисоб-китоб варакасини очиш учун юкоридаги асосий хужжатлардан 
ташкари зарур булганда бошка кушимча хужжатлар хам банкка такдим 
этилиши мумкин. 
«Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида»ги конунга асосан иш 
хаки тўлаш, бюджетга тўловлар ва ижтимоий сугурта жамгармаси (нафака 
жамгармаси)га тўловлар барча корхоналар учун биринчи навбатда туланадиган 
тўловлар ҳисобланади. 
Бошка тўловлар буйича ҳисоб-китоблар навбатма-навбат бажарилади.