Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Abu Ali Xasan ibn Ali
Tusiy
dir. U 
Alparslon uldirilgandan sung uning ugli Malikshoxga sidkidildan xizmat etar
ekan. Malikshox uni uz xomiysi - otabek sifatida kurgan. 
Nizom ul – mulk vazir sifatida saljukiylar davlatiga katta xizmatlar 
kursatgan shaxsdir. U adolatli . odil siyosat yuritib. Xalk xurmatiga sazavor
bulgan. Uning davrida ilm – fanga katta e‟tibor karatiladi, kuplab olimu
fuzololarga moddiy va ma‟naviy xomiylik ko‟rsatiladi.
Maliushox ulimidan keyin saljukiy shaxzodalar urtasida boshlanib
ketgan toju taxt janjallari davrida Nizom ul – mulk Malikshoxning katta ugli 
Barkayorikni kullab – kuvvatlaydi. Natijada u ona malika Turkonxotunning 
karshiligiga duch keladi va davlat ishlariga ta‟siri kuchli bulgan 
Turkonxotunning bevosita ishtiroki Bilan vazirlikdan bushatiladi.
Nizom ul – mulk Bogdod safarini ixtiyor etadi. Ammo uning ortidan
kuyilgan kotil tamonidan 1092 yil 14 oktyabrda xoinlarcha uldiriladi. 
Nizom ul – mulkning kalamiga mansub
« Siyosatnoma »
1091 yilda 
yozilgan. U «Siyar ul – mulk » ya‟ni « Podshoxlar turmushi » deb ataladi.
Asarning yozilishi tarixi xakida shuni aytish mumkinki. Malikshox barcha 
saroydagi fozil va olimlarni yigib. Ularga davlatni boshkarish koidalari, tartibi 

---

va usullari xakida bir chiroyli risola yozishni buyuradi. Asar uzidan avval 
utgan podshoxlar tarixi va xayoti tugrisida xam xikoya kilishi zarur edi.
SHuningdek. Risola shunday yozilsinki, davlatni boshkarish ishida dastur 
vazifasini bajarsin, deb kursatma berdi Malikshox.
Olimlar urtasida boshlangan musobakada Nizom ul mulk uzining
Ushbu asari Bilan katnashadi va uning bu kitobi podshoga manzur buladi.
Kotib muxammad Magribiyning sa‟i - xarakatlari tufayli asar bizgacha yetib
kelgan. 
Nizom ul – mulk uzining « Siyosatnoma » asarida shox va xokimlarni 
davlatni boshkarishda odil va insofli, xalol va imonli bulishga, mamlakatda tartib 
– intizom urnatib. Xalk osoyishtaligi, farovonligi va totuvligini ta‟minlashga
da‟vat etadi. Davlat boshlig, vazir va xokimlarni ezgu ishlarga chakirar ekan, 
muallif turli badiiy tasvirlar , maxorat bilan ishlangan xikoyalar va rivoyatlar 
orkali kishi dikkatini jalb etishga intilgan.
Mamlakatda adolat xukm surishi Nizom ul – mulk nazarida davlat 
boshligi podsho faoliyatiga boglik. « Podshox xaftada ikki kun zulm 
kurganlarni kabul kilib, zolimlarning dodini berib , jazolab va rayat suzlari ni 
bevosita eshitib borishi kerak… Agar xudovondi podshox dodxoxlarni oldiga
chakirib, xaftada ikki marotaba ularning suzlarini eshitadi va zolimlarning 
jazosini beradi, degan xabar mamlakatga tarkalsa, unda zolimlar okibatini uylab,
kurkib bedodlik kilmaydilar.»
1 
Nizomul – mulkning xikoyatlarida adolat va saxovat, xayr - saadaka,
nochor, noiloj kishilarga madad berish, beva – bechoralar, mayib va nogironlarga 
xazinadan nafaka ajratish va insonlarning xukuklarini ximoya kilish kabi ezgu 
goyalar ilgari suriladi. Buni karangki, urta asrlarda Nizom ul mulk kalamga
olgan adolat tamoyillari bugungi kunda xam uz axamiyatini yukotgani yuk.
Bugun mamlakatimizda olib borilayotgan siyosatning mazmuni aynan Nizom ul 
mulk e‟tirof etgan adolat, mexr – shafkat tamoyillariga asoslanadi.
Muallif uz asarida davlat boshligi bulmish podshox amaldorlarni tugri tanlay 
bilishi kerak , deydi. « Amaldorlarni tugri tanlab, ularga kullaridan keladigan
ishlar va vazifalarni topshirishi, bir kishiga bir amal berib, undan itoat va ijro
fazilatini kutish davlat boshkaruvining asosiy talablaridandir. Xaar bir ishda 
amaldorlarning maslaxat Bilan ish kurishlari kuzda tutiladi. « Ummol ( 
zakotchilar ) ga biror amal berar ekanlar, xalk Bilan yaxshi yashab. Yaxshi
muomulada bulib, ulardan xirojdan boshka solik talab kilmaslik yul – yurigini 
kursatadilar. Xirojni xam shunday yul Bilan talab kilsinlarki, odamlarga ziyon 

---

yetmasin. Solik uz vaktidan oldin olinsa, ray‟atga ranju azob yetadi,ular 
majburlikdan mol- davlatlarini yarim baxoda sotib, uy – joylarini tashlab, avvora 
va sarsonlikda gariblikka mubtalo buladilar ».