Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

 
II.BOB. ISLOM TA’LIMOTI VA MAZHABLARI. 
 
2.1.Islom ta’limoti
uning muqaddas kitobi – Qur’oni Karim 
 
Islom ta‟limoti uning muqaddas kitobi – Qur‟oni Karimda bayon etilgan. 
Islomning aqidalari, e‟tiqod talablari, huquqiy va ahloqiy me‟yorlari, cheklash va 
taqiqlari Qur‟on bilan birga uning tafsirlarida, hadis tuplamlari va shariat 
qullanmalarida, islohiyot adabiyotlarida o‟z ifodasini topgan. 
Islom dinining asosiy aqidasi “Ollohdan boshqa hech bir iloh – yo‟q 
Muhammad Ollohning eslchisidir”. 
Qur‟on tilida esa: “La Ilaha Illallohu Muhammadur Rasulluloh”. Bu kalimai 
tavhid deyiladi. “Guvohlik bermanki, bir Ollohdan boshqa iloh yo‟q va yana 
guvohlik beramanki, Muhammad Ollohning bandasi va rasuli(elichisi) dir”. Qur‟on 
tilida “Ashhadu an la ilaha illalohu va ashhadu anna Muhammadan a‟bduhu va 
rasuluhu”. Bu Kalimai shahodat deyiladi.
Islom diniga kirish, musulmon bo‟lish uchun yuqoridagai ikki iymon 
kalimasini tili bilan aytmoq va halban, chin dildan ishonib tasdiqlash lozim. Buni 
iymon keltirish deb yuritiladi. 
Bu ikki kalimani keltirish iymonning ilk bosqichidir. Iymonning yana qolgan 
olti bosqichi-sharti bo‟lib, musulmon kishi yana shularga ishonmog‟i va ularga 
amal qilib yashamog‟I ham shart hisoblanadi. 
Sunniylikda iymon talabalari 7 tadir. Bular: 
1.
Ollohning yakkayu- yagonaligiga ishonish, faqat ungagina sig‟inish, e‟tiqod 
va ibodat qilish. 
2.
Ollohning farishtalariga ishonish. 
3.
Ollohning barcha ilohiy, muqaddas kitoblariga ishonish. 
4.
Ollohning barcha payg‟ambarlariga ishonish
5.
Taqdirga, uning ilohiyligiga ishonish . 

---

6.
Ohiratga, qiyomat qoyim bo‟lishiga ishonish. 
7.
Qayta tirilishga ishonish. 
Ana shu etti shart , e‟tiqod talablari – iymonning to‟liq asosi, ustuni sanaladi. 
Islomga e‟tiqod qiluvchi har bir kishi tili bilan – “Iymon keltirdim Ollohga, uning 
farishtalariga, kitoblariga, payg‟ambarlariga, taqdiriga, qiyomat kuniga va 
o‟lgandan keyin qayta tirilishga” , deb aytmog‟i va bunga dili bilan ishonmog‟i 
lozim. Endi shular haqida qisqa to‟xtab o‟tamiz. Olloh- dunyodagi barcha 
mavjudotlarni yaratgan. Olamda yuz bergan va beradigan barcha voqea va 
hodisalar Olloh tomonidan belgilangan va uning irodasi bilan sodir bo‟ladi. 
Ollohni hech kim bor qilgan emas u o‟zidan o‟zi border. Olloh birdir. 
Yakkadir,yolg‟izdir. U biluvchidir , u bilmaydigan biror bir ish yo‟q. U har ishga 
qodirdir, hamma narsani ko‟ruvchi va eshituvchidir. Olloh bildiruvchi, tarbiya 
qiluvchidir. Ollohda hech qanday nuqson va kamchilik yo‟qdir. U hamma erda 
hozir. Olloh emaydi, ichmaydi, kasal bo‟lmaydi.
Har bir musulmondan Ollohning ana shunday qudratiga ishonmoqlik talab 
etiladi. 
Farishtalar- Ollohning nihoyatda itoatli, hech bir gunohsiz, nurdan yaratilgan, 
odamlar ko‟ziga ko‟rinmaydigan bandalaridir. Ular Ollohning buyurgan ishlarini 
bajaradilar. Ularda erlik, ayollik, tug‟ish,tug‟dirish, eyish-ichish, uxlash kabi 
hususiyatlar yo‟q. Farishtalarning eng mashhurlari-Jabroil, Makoil, Isrofil, 
Azroildir. 
Payg‟ambarlar Olloh tomonidan bandalariga din hukmlarini o‟rgatmoq uchun 
yuborilgan elchilardir. Ular aqlli, ziyrak, tug‟ri , otoatli bo‟lib odam bolalaridan 
chiqadilar. Ular Olloh tomonidan buyurilgan din va shariat hukmlarini bandalariga 
etkazadilar, ularni haq dinga, yaxshi ishlarga va‟z, nasihat bilan chaqiradilar. 
Qur‟oni karimda 25 payg‟ambarni ismi keltirilgan. Payg‟ambarlar 2 hilga 
bo‟linadilar: 1. Rasullar; 2. Nabiylar.
Olloh tomonidan o‟zlariga alohida kitob va shariat berilgan payg‟ambarlar 
rasul deb ataladilar. Barcha payg‟ambarlardan 8 nafari: Odam, Idris, Shis, Ibrohim, 
Muso, Dovud, Is ova Muhammad rasul payg‟ambarlardir.
O‟zlariga mahsus kitob va shariat berilmay, bir rasulga berilgan kitob va 
shariat asosida ish qilishga buyurilgan payg‟ambarlar nabiy deyiladi. Nabiylar 
rasul bo‟lolmaydi. Rasullarning har biri ayni paytda nabiy ham hisoblanadilar.
Muqaddas kitoblar – har bir zamonning o‟ziga yarasha din va muomalat 
hukmlarini bayon etib, o‟sha zamonning payg;ambarlariga vahiy qilib yuborilgan 
kitoblardir. Olloh o‟z payg‟ambarlariga 100 sahifa – Odam , Shis, Idris, Ibrohimga; 
4 kitob esa Muso, Dovul, Is ova Muhammadga yuborgan.
Ohirat – narigi dunyo, o‟lgan bandalarning Olloh qudrati bilan tirilishi va 
Olloh tayin qilgan erga yig‟ilish kuni. Yig‟iladigan joining nomi “Mashhur eri”, 
kuni esa “Qiyomat kuni” deb ataladi. Bu kuni bandalarning bu dunyoda qilgan 
yaxshi, savob yoki gunoh ishlariga yarasha hukm chaqiriladi.
Taqdir – Olloh tomonidan har bir bo‟lgan va bo‟ladigan ishlarning 
bo‟lmog‟ini azaldan, oldindan tayin belgilabqo‟yilishidir. Buni bizda peshonasiga 
yozilgan ham deyiladi. 

---

Islom dinida “Islom arqonlari” degan tushuncha ham mavjud. U quyidagi 
besh asosdan, ustundan iborat : 1. Iymon; 2. Namoz; 3. Ro‟za; 4. Zakot; 5. Haj. 
Yuqoridagilar har bir musulmon uchun farz qilib belgilangan. Bulardan tashhari 
janoza, sunnat, nikoh va qurbonlik qilish kabi muhim marosimlari ham mavjud. 
Islom dini bayramlariga – Ramazon hayiti, Qurbon hayiti, mavlud va 
boshhalar kiradi. 
Iymon – yuqorida aytilgan Ollohdan o‟zga iloh yo‟q yo‟qligiga va 
Muhammad uning bandasi va rasuli ekanligiga ishonmoq va e‟tiqod qilmoqlikdir. 
Namoz – kuniga 5 mahal o‟qilib, kishida doimiy diniy kayfiyatni saqlashning 
muhim vositasidir. Namozlar - farz, sunnat, vojib kabilarga bo‟linadi. 
Ro‟za – kun chiqishdan to kun botishga qadar yemoq va ichmoqlikdan 
tiyilmoq va shunga niyat qilmoqlikdir. Ro‟za har bir sog‟lom musulmon uchun 
farz ibodati sanaladi. U hijratning ikkinchi yili Madinada farz qilingan. 
Zakot – mol-mulki shariat belgilagan miqdorga etganda yilda bir marotaba 
ulardan qirqdan birini, y‟ani 2.5 foizini beva-bechoralarga, miskinklarga, ilm 
toliblariga va boshqa muhtojlarga berilishi shart bo‟lgan Ollohning haqi. 
Haj – ham jismoniy, ham ma‟naviy, ham moddiy ibodat. Haj – kabatullohni 
tavof qilmoq, Safo va Marva tog‟lari orasida yugurmoq, Arofat tog‟ida bo‟lmoq va 
zarur marosimlarni ado etmoq uchun Makka shahriga ziyoratga bormoqlikdir. 
Hajning shartlari quyidagilar; 
1.
Islom dinida bo‟lish; 
2.
Balog‟atga etgan bo‟lish; 
3.
O‟qil bo‟lish 
4.
Ozod bo‟lish 
5.
Qodir bo‟lish 
Islomning ana shu besh amali har bir musulmonga bajarish uchun farz qilingan. 
Yuqorida bayon qilinganlar Islom ta‟limotining asosini tashkil etadi. 
Islom dinida ilk davrdan paydo bo‟lgan eng birinchi yirik muammo – oliy 
hokimyatni egallashga payg‟ambardan keyin kim haqliroq, degan muammo bo‟ldi. 
Halifa Ali bilan ummaviylar o‟rtasidagi that uchun kurashda VII asrning ikkinchi 
yarmi boshlarida horijiylarida horijiylar (arabcha – ajralib chiqqan, isyonchi) oqimi 
ajralib chiqqan. Ali Muoviya taradorlari bilan oily hokimyatga vorislik masalasida 
muzokara olib borishga ko‟ngan. Bu hol Ali haqiqiy vorislik huquqiga ega, deb 
hisoblangan tarafdorlarning o‟rtasida norozilik tug‟dirish. Qo‟shinning bir qismi 
(12 ming kishi ) halifa Alini kelishuvchilikda ayblab, undan ajralib ketdi. Ajralib 
chiqqan qo‟shin Aliga ham, ummaviylarga (muoviya tarafdorlari) ham bab-
barobar qarshi kushganlar. Horijiylar harakati arablar tomonidan bo‟ysundirilgan 
Iroq va Eron aholisi, oddiy arab musulmonlar manfaatini ifodalagan. Ular o‟zlarini 
haqiqiy musulmon hisoblab, “dindan qaytgan” deb e‟lon qilingan siyosiy va 
g‟oyaviy raqiblarga nisbatan murosasiz bo‟lganlar.
Horijiylik yo‟nalishi ta‟limoti halifa diniy jamoat tomonidan saylanadi va 
unga bo‟ysunadi; har qanday taqvodor musulmon ( hatto qo‟l yoki habash bo‟lsa 
ham) halifa bo‟lib saylanishi mumkin; agar halifa jamoat manfaatlarini himoya 
qilmasa vazifasidan bo‟shatiladi hatto qatl qilinadi. 

---

Horijiylar e‟tiqod amaliy faoliyat bilan mustahkamlanishi lozim deb 
hisoblaganlar. Ular e‟tiqodsiz va gunohkor kishilarni jazolash muddatini 
kechiktirishga qarshi turganlar. Diniy masalalarda islom “musffoligi” tarafdori 
bo‟lib, shariat ko‟rsatmalariga qat‟iy rioya qilishlari bilan ajralib turganlar.
Ummaviy va abbosiy halifalar VII – IX asrlarda Horijiylarga qarshi keskin 
urush olib bordi. Buning natijasida ular qirib tashlandi. Horijiylarning qolganlari 
Shimoliy Afrikada o‟z davlatini vujudga keltirildi. Hozirgi davrda horijiylarning 
ibodiy firqasi Jazoir, Tunis, Ummon va Tanziyada uchraydi.Bugungi kunda Islom 
dinida sunniylik va shialik yo‟nalishlari amal qilib kelmoqda.
Sunniylik deb, diniy qonun-qoida va tartibotlarga amal qilishda Qur‟oni 
karim va payg‟ambarimiz hadislari – “Sunna” ga birdek amal qiluvchilarga 
aytiladi. Sunniylik yo‟nalishi “Ahli sunna val jamoa” deb aytiladi. Bu nomda 
Payg‟ambarning sunnatiga amal qilish va musulmonlarning asosiy ko‟pchilik 
jamoasi ma‟nosi ma‟nolari aks etgan.
Jahonda jam‟mi 1,2 milliarddan ko‟proq musulmonlarning 92,5 foizni 
sunniylik 
yo‟nalishdagilar 
tashkil 
etadi. 
Shialik 
yo‟nalishi 
y‟ani 
ja‟fariyamazhabidagi musulmonlar 7,5 foizdan iborat halos.
Sunniylikka mansublikni bildiruvchi asosiy belgilar quyidagilardir. 
Dastlabki to‟rt halifa ( Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali) hokimyati qonuniy ekanligi 
tan olish, oltita hadis to‟plami (al- Buhoriy, Muslim, at-Termiziy, Abu Dovud, an-
Nasoiy, Ibn Moja to‟plamlari) ni sahih (ishonchli) deb bilish sunniylikdagi to‟rt 
diniy-huquqiy mazhab – hanafiylik, moliklik, shofi‟iylik, hanbaliylikdan birga
mansub bo‟lishdan iborat.
Sunniylikdagi eng yirik mazhab Hanafiya bo‟lib, unga ergashganlar 
jahondagi musulmonlarning 47 foizni tashkil etadi. Bu mazhabning asoschisi Abu
Hanifa Nu‟mon ibn Sobit (699-767) dir. U Iroqning Kufa shahrida tug‟ilgan, kelib 
chiqishi jihatdan forslardan. Abu Hanifa Shariat huquqlarini tizimga solgan. 
Shariyat qonunlarini musulmonlarini musulmonlar hayotiga qo‟llashda, hukm 
chaqirishda, hulosaga kelishda avvalo Qur‟oni karim so‟ngra payg‟ambar 
sunnatlari – hadislarni, undan keyin iymonni,undan so‟ngra qiyosni qo‟llagan. U 
mahalliy huquq, meyor, odatlarni shariat bilan kelishtirib qo‟llashni joriy etgan. 
Islom huquqshunosligiga aql-idrok, mulohazkorlik bilan ish ko‟rish tadbirlarini 
kiritgan. Bu yo‟lni Imom A‟zam yo‟li deb ham yuritiladi.
Sunniylikdagi ikkinchi mazhab moliyliklikdir. Uning asoschisi Molik ibn 
Anas Abu Abdulloh (713-795) dir. Islom huquqini puxta egallab, “Madina imomi 
” unvoniga sazovor bo‟lgan. Molik ibn Anas biror siyosiy siyosiy oqimga 
ergashmagan, hokimyatning saylab qo‟yilishi qoidasini afzal bilgan, lavozimlarga 
ma‟muriy tayinlanishlariga qarshi bo‟lgan. Moliylik mazhabidagilar Qur‟on va 
Hadis huquq asoslari sanaladi deb hisoblaganlar. Ular payg‟ambarga oid 
hadislarnigina sahih deb tan oladilar. Madinaning savodli aholisi yakdillik bilan 
ma‟qullagan qoidalarnigina ijmo‟ deb hisoblaydilar. Hozirda jahondagi 
musulmonlarning 17 foizi molikiylik mazhabidadir. 
Sunniylikdagi uchinchi diniy- huquqiy mazhab – shofiylik bo‟lib , uning 
asoschisi Abu Abdulloh Muhammad ibn Idris ibn Abbos ash-Shof‟iy (767-820) 
Shof‟iylik Qur‟on va Sunnaga yagona manba sifatida haraydi. Shofiylikka ko‟ra, 

---

sunna Qur‟onni to‟ldiradi, halos, sunnaning o‟zi qiyoslab o‟rtacha hukm chiharish 
uchun asos bo‟lolmaydi. Ular ijmo‟dan foydalanishga katta e‟tibor beradilar. 
Hozirda 27 foiz musulmonlar shof‟iy mazhabi yo‟lidan bormoqdalar. 
Sunnalikdagi turtinchi mazhab Hanbaliyadir. Uning asoschisi Abu Abdulloh 
Ahmad ibn hanbal (780-855) dir. Bu mazhab huquq tizimining o‟ta torligi, har 
qanday ko‟rinishdagi “yangilik”kadiniy masalalarda erkin fikr yuritishga 
qarshiligi, shariat me‟yorlariga qat‟iy, hech qanday o‟zgarishsiz amal qilishi bilan 
ajralib turadi.Mazkur mazhabda Qur‟oni karim va hadislarni erkin talqin etishdagi 
har qanday urinishlar qoralanadi. Hozirda barcha musulmonlarning 1,5 foizi 
hanbaliya mazhabidadir. 
Sunniylikdagi yuqorida qayd etilgan turtala mazhab teng hisoblanadi. Bu 
mazhablar diniy huquq doirasida chiqmagan holda shariat maslalarida engilroq 
yoki qattiqroq hukm chaqirishi bilan bir-biridan farq qiladi. Bizning yurtimizda 
azaldan fiqhda hanafiylik, aqidada esa motrudiylik ta‟limotlariga amal qilib 
kelinadi.
Islom dinidagi yo‟nalishlardan yana biri Shialikdir. Shi‟a- arabcha so‟z bo‟lib, 
ma‟nosi ”guruh” , “tarafdor” demakdir. Shialikdagi “ja‟fariya” mazhabi Islomdagi 
beshinchi diniy-huquqiy mazhab sanaladi. 
Shialik aslida guruhlar o‟rtasida hokimyat uchun kurash oqibatida vujudga 
kelgan bo‟lsa ham, keyinchalik diniyi ta‟limotidagi tafovut shaklida 
barharorlashgan.
Shialik sunniy kabi Qur‟on karimni ilohiy deb e‟tirof etadilar, ammo dastlabki 
uch halifa davrida uning ayrim qismlari tushurib qoldirilgan, deb hisoblaydilar. 
Ular yana Payg‟ambar hadislarining hammasini e‟tirof etmaydilar, balki faqat 
Hazrat Ali va uning tarafdorlari tomonidan rivoyat qilingan hadislarnigina tan 
oladilar. Ular shunday hadislardan iborat to‟plam tuzganlar. Bu to‟plam umumiy 
nom bilan “Ahbor” deb ataladi. 
Shialar Ali va uning avlodlaridan iborat 12 imom hokimiyatini tan oladi. Alidan 
boshqa halifalarni, hususan dastlabki halifalar Abu Bakr, Umar,Usmonni 
hokimyatni zo‟ravonlik bilan egallab olgan deb qoralaydilar.Sunniylikda e‟tirof 
etilgan 7 ta diniy aqidalardan farq qilib, shialikda 5 ta aqidaga e‟tiqod qilinadi. 
Bulardan 4 aqida – Ollohning yagonaligi, taqdirga, payg‟ambarlarga, qiyomat-
ohirat kunining kelishiga ishonish asosan sunniylik ta‟limoti bilan mos tushadi. 5 – 
aqida Imomat esa (imomlar hokimyatini e‟tirof etish) sunniylikka va sunniy 
halifalar hokimyatiga zidligi bilan farq qiladi. Sunniylar uchun Makka va Madina 
shaharlari ziyorat va hajga boradigan muqaddas shahar hisoblanadi. Shialar esa 
Makka va Madinani muqaddas hisoblash bilan birga imomlar dafn etilgan 
shaharlarni ham muqaddas hisoblaydilar va ziyorat qiladilar.
Shialar ohirgi 12 – imom – Muhammad al – Mahdiyni yashiringan deb 
hisoblab, uning qaytib kelishini kutish ular orasida saqlanib kelmoqda. Go‟yo 
imom Mahdiy ohirzamonda kelib, Iso bilan birga Dajjol, ya‟juj-ma‟juj va boshqa 
kofirlar bilan urushib, ularni engib, qiyomat qoyim bo‟lishidan avval erda adolat 
o‟rnatadilar deb ishonadilar. Shialar Imom Husaynga motam tutadilar. “Shahsey-
vahsey” (“Shoh Husayn, voh Husayn”) deb qichqirib, o‟zlariga ozor berib 
ko‟chalarga chiqadilar. 

---

Islom davlatlari kengayib borishi va islom dinini qabul qilishi oqibatida 
aqidaviy masalalar ham murakkablashib ketadi . Buning ustiga turli tomonlardan 
musulmonlar aqidasini buzishga urinish va tanqid qilish ham avj oladi. Ana 
shunday sharoitda sunniylik aqidasi va fikrlarini ilmiy asosda jamlash va tartibga 
solinishni davr taqazo etdi. Bu ishni musulmon olamining ikki yirik aqoid olimi- 
Abu Masur al- Motrudi as-Samarqandiy va Abul Hasan al-Ahs‟ariy amalga 
oshirdilar. Shu tariqa islom dinida aqidaviy masalalarni izohlash, tushuntirishda 
Movaraunnahrda Motrudiya maktabi, Iroq va Eron tomonlarda Ash‟ariya maktabi 
IX-X asrlarda shakllandi. Moturiylik ashariylikdan o‟nlab aqidaviy masalalarda 
farq qiladi.