Yunalishlar
xorijiylik shialik sunnniylik
Islomning ushbu yunalishlari garchi yagona olloxga itoat etish goyasini
ilgari sursa-da, xar biri uziga xos karashlar va akidalarga asoslanadi.
Islomning xorijiylik yunalishi tarafdorlari karashlaricha, xalifa diniy
jamoa tamonidan saylanadi va jamoaga buysunadi, xar kanday takvador
musulmon ( xato kul va negr bulsa xam) xalifa sifatida saylanishi mumkin.
Agar xalifa jamoa manfaatlarini ximoya kilmasa yoki uz vazifasini syuiste‟mol
kilsa, vazifasidan bushatiladi va xatto katl etiladi.
Xorijiylar uzlarining ochik
demokratik karashlari bilan toju-taxt talashayotgan ummaviylar va abbosiylarga
karshi uzlarining ana shunday goyalarini ilgari surdilar. Ayni paytda ular «
dindan kaytgan » va yo‟qotilishga maxkum etilgan, deb e‟lon kilingan siyosiy va
goyaviy rakiblarga nisbatan murososiz bo‟lganlar. Xorijiylik keyinchalik bir
necha gurux – firkalarga bulinib ketadi. Manbalarda xorijiylikning 20 ga yakin
firkalari kayd etiladi. Ummaviylar va abbosiylarning xorijiy kavmlarga karshi
olib borgan kurashlari natijasida ularning aksariyat kismi kirib tashlandi.
Bugungi kunda xorijiylarning ibodiylar deb atalgan sektasini ayrim
mamlakatlar- Jazoir, Tunis, Ummon va Tanzaniyada uchratishimiz mumkin. «
Islomning dastlabki davrlarida xorijiylik deb atalgan xarakat xomxayollarcha
musulmon jamiyatini sof kurishga kurashgan edi ».
2
Islom tarixida shakllangan barcha okim va mazxablarning diniy
falsafiy karashlari muayyan mafkuraga asoslangan. Bu mafkura islom
mafkurasidir.
Islom mafkurasi odamlarni ezgu goyalar, maksadlar sari yetaklar ekan,
ularni bu dune tashvishlarini xotirjam xal etishga, olloxga buysunish orkali
itoatda bulishga xamda tabiatning ojiz mavjudoti ekanligini tan olishga
chakiradi. Bu mafkura barcha insonlarni tengligi xakidagi goyalarni ilgari
2
Timoti J. Uinter. XXI asrda Islom. T. 2005 y. 19 – bet
suradi. Talimotda xech bir tabakalanish, ijtimoiy tengsizlik goyalari
uchramaydi.
Xalifalik davrida yuzaga kelgan uzaro nizolar jamiyatdagi ijtimoiy
tabakalanishning natijasi deyish mumkin. Asosan dexkonlar, kuchmanchi
badaviylar va xunarmandlardan iborat karmatlar ismoiliylarning bir oqimi
sifatida abbosiylar xalifaligi tartiblariga karshi yuzaga kelgan kuzgalonlarga
boshchilik kilganlar.Ular uz xarakatlarini jamiyatda ijtimoiy tenglik goyalariga
karatgan, kullarni inkor etgan xolda barcha erkin kishilar ijtimoiy mulkka ega
bulishini talab kilib chikishgan.
Islom ta‟limotining okimlaridan biri sifatida maydonga chikkan karmatlar
yagona olloxni tan olsa-da, shariat konunlariga buysunmagan. Ularning xatto
masjidlvri xam bulmagan. Islromga nisbatan buzgunchi kavm sifatida butun
musulmon axli ziyorat kiluvchi «kora tosh » - xajar al- asvadga xurofot, bid‟at
deb karashgan. 899 yil karmatlar Baxraynni egallab olib, Al – asxo ( SHarkiy
Arabiston ) da uz davlatini xam tuzdilar. Ular uz davlatida dexkon va
xunarmandlar uchun aloxida imtiyozlar yaratib, soliklardan ozod etishgan.
Karmatlar xujumi tufayli 930 yilda Makka talon – taroj buldi. Odamlar asir
olinib, bir kismi kulga aylantirildi. Karmatlarning bunday buzgunchi xarakatlari
islomning dunyo xalklari oldidagi obrusiga putur yetkazishi va asrlar davomida
shakllanib kelgan islom akidalariga zarar keltirish xavfini tugdirishi mumkin
edi. SHuning uchun Irok va Eronda ularga karshi shiddatli kurash boshlandi.
IX asr oxiri XII asr boshlarida keng kuloch yoygan karmatlar xarakatiga karshi
olib borilgan kurashlar bunga chek kuydi.
SHialikning yana bir okimi VIII asrda shakllanib, X – XI asrlarda
yakin va Urta sharkda keng tarkalgan ismoiliylik arab xalifaligida yuzaga
kelgan ichki ziddiyatlar va xalk kuzgalonlarining natijasi edi. SHialarning bir
kismi xalifalik taxtini egallagan abbosiylar bilan kelishib ish tutishgan bulsa,
bir kismi esa oltinchi imom Za‟far as – Sodikning katta ugli Ismoil atrofiga
birlashadilar. Garchi Ja‟far as- Sodik Ismoilning ichkilik va maishatga
berilganligi uchun taxt vorisligidan maxrum etsa-da, uning ulimidan sung Ismoil
tarafdorlari Ismoilni taxt vorisi va uzlarining imomi, deb tan oladilar.
Keyingi davrlarda xususan X _ XII asrlarda xalifalikda toju taxt uchun bulgan
xarakatlarda ismoiliylar goyasi diniy nikob bulib xizmat kildi. IX asrda
ismoiliylik aloxida okim bulib shaklangan edi. Okim tarafdorlari yashirin
uyushma va tashkilotlarga birlashdilar.
Ismoiliylar xarakatlari natijasida 1030 yilda eronda aloxida mustakil
davlat tuzildi. Ismoiliylar endi siyosiy goyalarin xam ilgari surdilar. Ular 1164
yilda islom farzlari va shariat konunlarini rasmiy ravishda bekor kildilar.
Ularning fikricha, shariat konunlari e‟tikodning yagona goyasi emas, yagona
e‟tikod olloxga e‟tikod kuyish. SHundagina inson xakikatga yetishishi mumkin.
Ismoiliylar diniy akidalar. SHariat konunlariga ishonish urniga ilm – Fan,
inson axlining buyukligiga bulgan ishonchni ustun kuyganlar. SHariat
konunlarini ilmiy konunlar va akliy bilim Bilan uzgartirishni yoklab chikkanlar.
Xorijiylar , ismoiliylar va karmatlar arab xalifaligida ruy bergan ijtimoiy
– nizolar sifatida maydonga kelgan okimlar bulib , xar kaysi uz maksa dva
manfaatlari yulida uziga xos siyosiy mafkurasini yaratgan. Ular islomni uz
goyalari asosida talkin etishga intildi. SHuningdek, uz goyalarini ustun kuygan
xolda xokimiyatni egallashga va butun islom olamini buysundirishga intildilar.
Islom asl ta‟limotini uzlarining manfaatlariga mos tarzda uzgartirishga bulgan
xarakatlar bu okimlar fa‟oliyatiga xosdir. Bugungi kunda Ushbu okimlarning
fa‟olityati cheklangan bulib, muayyan xududlarda aloxida guruxlari saklanib
kolgan, xolos. Xorijiylar, karmat va ismoiliylar islom ta‟limotining tarakkiyotida
yuaga kelgan ijtimoiy – siyosiy uzgarishlar natijasidir.
Nizom ul – mulk saljukiylar podshosi Alparslon ( 1063 – 1072 y.) va
Malikshox ( 1072 – 1092 y. ) saroyida vazirlik lavozimida xizmat kilgan. Nizom
ul – mulk uning lakabi bulib, asli ismi Abu Ali Xasan ibn Ali Tusiydir. U
Alparslon uldirilgandan sung uning ugli Malikshoxga sidkidildan xizmat etar
ekan. Malikshox uni uz xomiysi - otabek sifatida kurgan.
Nizom ul – mulk vazir sifatida saljukiylar davlatiga katta xizmatlar
kursatgan shaxsdir. U adolatli . odil siyosat yuritib. Xalk xurmatiga sazavor
bulgan. Uning davrida ilm – fanga katta e‟tibor karatiladi, kuplab olimu
fuzololarga moddiy va ma‟naviy xomiylik ko‟rsatiladi.
Maliushox ulimidan keyin saljukiy shaxzodalar urtasida boshlanib
ketgan toju taxt janjallari davrida Nizom ul – mulk Malikshoxning katta ugli
Barkayorikni kullab – kuvvatlaydi. Natijada u ona malika Turkonxotunning
karshiligiga duch keladi va davlat ishlariga ta‟siri kuchli bulgan
Turkonxotunning bevosita ishtiroki Bilan vazirlikdan bushatiladi.
Nizom ul – mulk Bogdod safarini ixtiyor etadi. Ammo uning ortidan
kuyilgan kotil tamonidan 1092 yil 14 oktyabrda xoinlarcha uldiriladi.
Nizom ul – mulkning kalamiga mansub « Siyosatnoma » 1091 yilda
yozilgan. U «Siyar ul – mulk » ya‟ni « Podshoxlar turmushi » deb ataladi.
Asarning yozilishi tarixi xakida shuni aytish mumkinki. Malikshox barcha
saroydagi fozil va olimlarni yigib. Ularga davlatni boshkarish koidalari, tartibi
va usullari xakida bir chiroyli risola yozishni buyuradi. Asar uzidan avval
utgan podshoxlar tarixi va xayoti tugrisida xam xikoya kilishi zarur edi.
SHuningdek. Risola shunday yozilsinki, davlatni boshkarish ishida dastur
vazifasini bajarsin, deb kursatma berdi Malikshox.
Olimlar urtasida boshlangan musobakada Nizom ul mulk uzining
Ushbu asari Bilan katnashadi va uning bu kitobi podshoga manzur buladi.
Kotib muxammad Magribiyning sa‟i - xarakatlari tufayli asar bizgacha yetib
kelgan.
Nizom ul – mulk uzining « Siyosatnoma » asarida shox va xokimlarni
davlatni boshkarishda odil va insofli, xalol va imonli bulishga, mamlakatda tartib
– intizom urnatib. Xalk osoyishtaligi, farovonligi va totuvligini ta‟minlashga
da‟vat etadi. Davlat boshlig, vazir va xokimlarni ezgu ishlarga chakirar ekan,
muallif turli badiiy tasvirlar , maxorat bilan ishlangan xikoyalar va rivoyatlar
orkali kishi dikkatini jalb etishga intilgan.
Mamlakatda adolat xukm surishi Nizom ul – mulk nazarida davlat
boshligi podsho faoliyatiga boglik. « Podshox xaftada ikki kun zulm
kurganlarni kabul kilib, zolimlarning dodini berib , jazolab va rayat suzlari ni
bevosita eshitib borishi kerak… Agar xudovondi podshox dodxoxlarni oldiga
chakirib, xaftada ikki marotaba ularning suzlarini eshitadi va zolimlarning
jazosini beradi, degan xabar mamlakatga tarkalsa, unda zolimlar okibatini uylab,
kurkib bedodlik kilmaydilar.»
1
Nizomul – mulkning xikoyatlarida adolat va saxovat, xayr - saadaka,
nochor, noiloj kishilarga madad berish, beva – bechoralar, mayib va nogironlarga
xazinadan nafaka ajratish va insonlarning xukuklarini ximoya kilish kabi ezgu
goyalar ilgari suriladi. Buni karangki, urta asrlarda Nizom ul mulk kalamga
olgan adolat tamoyillari bugungi kunda xam uz axamiyatini yukotgani yuk.
Bugun mamlakatimizda olib borilayotgan siyosatning mazmuni aynan Nizom ul
mulk e‟tirof etgan adolat, mexr – shafkat tamoyillariga asoslanadi.
Muallif uz asarida davlat boshligi bulmish podshox amaldorlarni tugri tanlay
bilishi kerak , deydi. « Amaldorlarni tugri tanlab, ularga kullaridan keladigan
ishlar va vazifalarni topshirishi, bir kishiga bir amal berib, undan itoat va ijro
fazilatini kutish davlat boshkaruvining asosiy talablaridandir. Xaar bir ishda
amaldorlarning maslaxat Bilan ish kurishlari kuzda tutiladi. « Ummol (
zakotchilar ) ga biror amal berar ekanlar, xalk Bilan yaxshi yashab. Yaxshi
muomulada bulib, ulardan xirojdan boshka solik talab kilmaslik yul – yurigini
kursatadilar. Xirojni xam shunday yul Bilan talab kilsinlarki, odamlarga ziyon
yetmasin. Solik uz vaktidan oldin olinsa, ray‟atga ranju azob yetadi,ular
majburlikdan mol- davlatlarini yarim baxoda sotib, uy – joylarini tashlab, avvora
va sarsonlikda gariblikka mubtalo buladilar ».
Do'stlaringiz bilan baham: |