Vazirligi I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Nega opek neftning yuqori narxini ushlab turishda muvaffaqiyatsizlikka uchradi?

O`tgan bir necha o`n yillik mobaynida jahon iqtisodiyoti uchun eng ko`p putur yetkazadigan hodisalar neft bozorida vujudga kelmoqda. 1970-yilda neft eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti (OPEK) a’zolari daromadni ko`paytirish maqsadida neftning jahon narxini oshirishga qaror qilishdi. Bu maqsadga ular birgalikda neft miqdorini qisqartirish orqali erishishdi. 1973-yildan 1974-yilgacha neftning narxi 50 % dan yuqoriroqqa ko`tarildi. Bir necha yildan so`ng, OPEK bu ishni yana bir amalga oshirdi. 1979-yildan 1981-yilgacha neft narxi qariyb ikka barobar ko`tarildi.
Biroq OPEK yuqori narxni ushlab turishni qiyin deb topdi.1982-yildan 1985-yilgacha neftning narxi yiliga 10% dan pasaydi. Tez orada esa OPEK davlatlari o`rtasida qoniqmaslik va tartibsizlik keng yoyildi. 1986-yilda OPEK a’zolari o`rtasidagi hamkorlik butunlay sindi va neftning narxi 45% ga keskin pasaydi. 1990-yilda neftning narxi 1970-yildagi narx bilan bir xil edi va 90-yillarda uning narxi deyarli o`zgarmadi( XXI asrning 1-o`n yilligida neftning narxi yana oshdi, lekin OPEK uni kamaytirganidan emas, balki neftga bo`lgan talab oshganligidan va Xitoy iqtisodiyoti shiddat bilan ko`tarilayotganidan).
1970-1980-yillardagi OPEK hodisasi qisqa muddatda va uzoq muddatda talab va taklif qanday harakatlanishini ko`rsatadi. Qisqa muddatda neftga bo`lgan talab va taklif nisbatan elastik emas. Taklif elastik emas, chunki ma’lum neft zaxiralari va neft qazib chiqarish hajmi tez o`zgarmaydi. Talab ham elastik emas, chunki sotib olish narxdagi o`zgarishlarga tez javob qaytarmaydi. Demak, 8- chizmada ko`rsatilganidek, qisqa muddatdagi taklif talab tik qiya holda turadi. Taklif S₁ dan S₂ ga o`zgarganda, P<sub>1</sub>dan P<sub>2</sub> ga narxning ko`tarilishi katta bo`ladi.
Uzoq muddatda vaziyat ancha farqlidir. Uzoq vaqt mobaynida, OPEK dan tashqari neft ishlab chiqaruvchilar yuqori narxlarga javoban neft tadqiqotlarini ko`paytiradilar va ishlab chiqarishning yangi kuchlarini barpo etishadi. Istemolchilar esa tejashga harakat qilishadi, masalan eski samarasiz mashinani yangisiga almashtirishadi. Demak, 8-chizmada ko`rsatilganidek, uzoq muddatli
talab va taklif egri chizig`ielastik hisoblanadi. Uzoq muddatda taklif egri chizig`ining S<sub>1</sub> dan S<sub>2</sub> ga o`zgarishi narxning ozgina ko`tarilishiga sabab bo`ladi.

Bu tahlil nega faqatgina qisqa vaqt mobaynida OPEK neftning yuqori narxini ushlab turishga erishganini ko`rsatadi. OPEK mamlakatlari neft ishlab chiqarishni qisqartirishga kelishishganda, ular taklif egri chizig`ini chap tomonga surishdi. OPEK mamlakatlarining har bir kam neft sotganligiga qaramasdan, ular narxni ko`tarib daromadlarini ham qisqa vaqtda oshirishdi. Uzoq muddatda esa, talab va taklif elastik bo`lganda, taklifning bir xil kamayishi taklig egri chizig`ini gorizontal tomonga surdi va narxda biroz o`sish kuzatildi. Shunday qilib, uzoq muddatda taklifni qisqartirish kamroq foyda keltiradi. Kartel uzoq muddatdan ko`ra qisqa muddatda narxni oshirish oson ekanligini o`rgandi.