Vazirligi I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Nega fil suyagiga bo`lgan katta ehtiyoj fillarni qirilib ketishi uchun havf bo`lishi mumkinu, ammo mol go`tiga bo`lgan ehtiyoj sigirlar saqlab qolinishaga kafolat manbai? Sababi shundaki, fillar aksariyat hollarda umumiy resurs hisoblanishadi, sigirlar bo`lsa xususiy mulk ob’ektidir.
<sup>30</sup> N. Gregory Mankiw Principles of Microeconomics, 7e, ch 11
Fillar qarovsiz holatda erkin ko`chib yurishadi. Har qanday brakoner o`zi topishi mumkin bo`lgan fillardan imkon qadar ko`prog`ini o`ldirishga intiladi. Brakonerlar juda ko`p va ular fillarni saqlanib qolishi va tarqalishidan deyarli hech qanday manfaat ko`rishmaydi.
Bundan farqli o`laroq chorva mollari xususiy mulk bo`lgan fermalarda saqlanadi. Ferma egalari chorva sonini imkon qadar ko`payishidan manfaatdor, sababi ular daromad manbaidir.
Dunyo davlatlari hukumatlari fillar saqlab qolishni ikki xil usul bilan amalga oshirishga urinib ko`rishishdi. Keniya, Tanzaniya va Uganda kabi davlatlarda fillarni o`ldirish va ularni suyagini sotishni noqonuniy faoliyat deb belgilab qo`yishdi. Biroq bu qonunlarni amalga oshirish qiyin kechdi va muammo aktual ko`rinishda saqlanib qoldi.
Botsvana, Malavi, Namibiya va Zimbabve kabi davlatlar esa fillar xususiy mulk sifatida kishilarga taqsimlab berishdi va faqatgina mulk egalarigagina ularni o`ldirishga ruxsat berishdi. Yer egalarida endilikda fillarni saqlab qolishga rag`bat paydo bo`ldi va fillar soni ko`paya boshladi. Xususiy mulk va uning ortidagi daromad olish maqsadi sabab Afrika fillari yaqin oradi xuddi sigirlar kabi qirilib ketish muammosidan xalos bo`lishadi.

Qisqacha xulosalar

1. 
   Mahsulotlar iste’moldan mahrum qilinish va iste’molda cheklanganlik xususiyatlariga ko`ra farq qiladi. Agar biror kishini tovarni iste’molidan to`xtatish (mahrum qilish) mumkin bo`lsa u mahsulot mahrum qilinish xususiyatiga va bir kishining iste’moli boshqa kishilarning aynan o`sha mahsulotni iste’mol qilish qobiliyatlarini kamaytirsa, u holda mahsulot cheklanganlik xususiyatiga ega bo`ladi. Bozorlar iste’moldan mahrum qilinish va iste’molda cheklanganlik xususiyatlariga ega bo`lgan xususiy mulk uchun yaxshi ishlashadi. Bozorlar boshqa ko`rinishdagi mahsulotlar uchun yaxshi samarali ishlamaydi.
   
2. 
   Ommaviy mahsulotlar iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ham, cheklanganlik xususiyatiga ham ega emas. Ommaviy mahsulotlarga misol qilib
   

mushakbozlikni, milliy mudofaa tizimini, va ilmiy tadqiqotlarni misol keltirish mumkin. Sababi kishilar ulardan foydalanganlik uchun haq to`lashmaydi, biroq ular xususiy mulk qo`liga o`tsa ularda erkin harakat uchun rag`bat mavjud bo`ladi. Shuning uchun ham davlat harajatlar va daromadlar tahlili asosida xulosa qilgan holda ommaviy mahsulotlarni taqdim etadi.

3. 
   Umumiy resurslar iste’molda cheklanganlik xususiyatiga ega, biroq iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ega emas. Bunga misol sifatida yaylovlarni, toza havoni va tirband yo`llarni keltirish mumkin. Kishilar ulardan foydalanganlik uchun haq to`lashmasa, ular odatda mazkur mahsulotlardan haddan ziyod va samarasiz foydalanishadi. Shunday qilib, davlat umumiy resurslardan foydalanishni cheklash uchun turli xil usullarni qo`llaydi.