Vazirligi I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Adolat haqida qayg’uradigan insonlar

Insonlar fe’l-atvorini tushunishda ultimatum o`yin deb ataluvchi tajribani misol qilib ko`rsatamiz. O`yin bunday bo`lsin: 2 nafar ko`ngillilarga (bir-biriga mutlaqo begona bo`lgan) bir o`yin o`ynashni va umumiy holda 100$ yutib olishlari mumkinligi aytiladi. O`yin ko`ngillilarni A o`yinchiga va B o`yinchi rollariga belgilash uchun tanga tashlash bilan boshlanadi. A o`yinchining vazifasi 100$ ni o`zi va boshqa ishtirokchi o`rtasida taqsimlashni taklif etishdir. A o`yinchi o`zining taklifini bildirgandan so`ng, B o`yinchi bunga rozi bo`ladimi yo`qmi qaror qiladi. Agar B o`yinchi taklifni rad etsa, ikkala o`yinchi ham hech narsasiz

qolishadi. Ikkala holatda ham o`yin tugaydi.
Davom etishdan avval shoshmang va siz bu vaziyatda nima qilishingizni o`ylab ko`ring. Agar A o`yinchi bo`lganingizda 100$ni qanday bo`lishni taklif etardingiz? Agar B o`yinchi bo`lganingizda qanday taqsimotga rozi bo`lardingiz?
Odatdagi iqtisodiy nazariyalar bu vaziyatdagi ratsional odamlarni yirik maksimalistlar deb taxmin qilishadi. Bu taxmin oddiy bashoratga olib keladi: A o`yinchi o`zi 99$ va B o`yinchi 1$ olishini taklif etishi lozim va B o`yinchi taqsimotga rozi bo`lishi lozim. Bitta taqsimot bajarilgandan so`ng, B o`yinchi toki undan nimadir olishni bilsa, uni qabukl qilishga imkoni mavjud bo`ladi. Bundan tashqari A o`yinchi taqsimotga rozi bo`lish B o`yinchining foydasiga ekanini biladi va A o`yinchida 1$ dan ko`p taklif qilishga sabab yo`q. O`yin nazariyasining tilida (17-bobda yoritilgan) 99-1 taqsimot bu Nash muvozanati hisoblanadi. Tajribali iqtisodchilar to`g’ri odamlardan ultimatum o`yinni oy’nashni so`rashganlaridan beri natijalar bu bashoratdan farqlanadi. B rolidagi insonlar odatda ularga faqatgina 1$ berishgani yoki shunga o`xshash kam mablag’ berishgani uchun taqsimotni rad etadi. Buni oldindan bilib A o`yinchi rolidagi insonlar B o`yinchiga 1$ dan ko`proq berishni taklif etadi. Ba’zi insonlar 50-50 taqsimlashni taklif etadi, lekin A o`yinchilar ko`proq o`zlariga ko`proq qismni olib qolib, B o`yinchiga 30$ yoki 40$ mablag’lar taklif qilishadi. Bu vaziyatda B o`yinchi bu taqsimotga rozi bo`lishadi.
Bu yerda nima yuz berayapti? Buning tabiiy izohi shuki insonlarni adolatlilikning ba’zi tug’ma tuyg’lari boshqaradi. 99-1 taqsimoti ko`pchilik odamlar uchun juda nohaqlikdek tuyiladi va buni rad etishadi, xatto o`zlarining zarariga ishlasa ham. 70-30 taqsimoti ham hanuz adolatsizlikdek lekin bu unchalik adolatsizlik emas va bu ularning normal shaxsiy manfaatlarini to`xtatishga majburlaydi.
Xo`jalik va firmalar tabiatidagi bizning har tomonlama izlanishimizda adolatlilik tug’ma tuyg’usi hech qanday rol o`ynamaydi. Lekin ultimatum o`yini natijalari balkim shunday bo`lishi kerakligini taklif qiladi. Masalan, 18-19 boblarda biz qanday qilib ish haqi ishchi kuchi talabi va taklifi orqali belgilanishini ko`rib chiqdik. Ba’zi iqtisodchilar firmalar ishchilariga pul to`lash adolatliligini rasmda
ham kiritilishini taqdim etishgan. Shu sababli firmalarda yil juda foydali bo`lganida, (B o`yinchi kabi) ishchilar mukofot pullarini kutishlari mumkin. Xattoki standart muvozanat buni ko`rsatmasa ham. (A o`yinchi kabi) firmalar adolatlilik uchun ishchilariga o`rnatilgan muvozanat maoshdan ko`proq berishlari haqida qaror qilishi mumkin. Ishchilar firmalarni ishlashni sekinlashtirish, ish tashlash yoki vandalism bilan jazolashga harakat qiladi.