Vazirligi I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Ba’zi bir muhim ommaviy mahsulotlar

Ommaviy (umumiy foydalanishdagi) mahsulotlar uchun misollar talaygina.
Quyida biz ulardan eng muhim uchtasini ko`rib chiqamiz.
Mudofaa tizimi. Mamlakatni xorijiy bosqinchilardan himoya qiluvchi mudofaa tizimi bunga klassik misol bo`la oladi. Butun mamlakat himoyalangandan keyin biror bir kishini bu mahsulotni (xizmatni) iste’molidan, ya’ni tinchlikdan bahra olishdan mahrum qilib bo`lmaydi. Undan tashqari biror kishi mudofaa tizimidan foydalanayotganda, u boshqa bir kishini bu mahsulotdan (xizmatdan) foydalanishiga to`sqinlik qila olmaydi. Shunday qilib, mudofaa tizimi iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ham cheklanganlik xususiyatiga ham ega emas.
Shu bilan birga mudofaa tizimi eng serharajat ommaviy mahsulot hisoblanadi. Bu mablag`ni ko`p yoki kamligi yuzasidan aholi o`rtasida turli xil fikrlar mavjud bo`lganiga qaramay, hech kim mudofaa tizimi uchun davlat harajatlari zarur ekanligini inkor etmaydi. Davlatni o`ziga hos himoyachilari bo`lgan iqtisodchilar ham mudofaa tizimini ommaviy mahsulot ekanligini inobatga olib, uni davlat tomonidan ta’minlanishini yoqlashadi.
Fundamental ilmiy tadqiqotlar. Bilim ilmiy tadqiqotlar asosida yuzaga
keladi. U yoki bu davlatning bilimlarni shakllantirishga yo`naltirilgan siyosatini baholashda umumiy bilimlarni aniq texnologik bilimlardan farqlash zarur. Uzoqroq muddat xizmat qiluvchi batareykalarni ixtiro qilish, kichikroq hajmdagi mikrochiplarni yaratish yoki yaxshiroq musiqa eshitish asbobini ishlab chiqishga o`xshagan aniq texnologik bilimlar odatda patentlangan bo`lishi mumkin. Patent ixtirochiga ma’lum bir muddatda u yaratgan yoki ixtiro qilgan sohada faoliyat yuritish uchun alohida huquqni beradi. Boshqa shaxslar patentlangan ma’lumotlardan foydalanganlik huquqi uchun ixtirochiga haq to`lashadi. Boshqacha so`z bilan aytganda patent ixtirochini bilimini iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ega qiladi.
Bunga qarama-qarshi ravishda, umumiy bilimlar ommaviy mahsulot hisoblanadi. Masalan, matematik olim teoremani patentlay olmaydi. Teorema isbotlanganidan so`ng bilim iste’moldan mahrum qilish xususiyatiga ega bo`lmaydi. Teorema umumiy foydalanishdagi bilimlar sirasiga kiradi, har kim biror-bir ayblovsiz undan foydalanish huquqiga ega. Teorema shuningdek, iste’molda ta’qiqlangan ham emas, biror kishini teoremadan foylanishi boshqa bir kishini undan foydalanish imkoniyatlarini kamaytirmaydi.
Daromad olishga intilgan firmalar keyinchalik ularni patentlash yoki qayta sotish hisobiga ko`proq daromad olishni ko`zlab, tayyor ilmiy tadqiqotlar hisobiga yangi loyihalarni ishlab chiqishga juda ko`p mablag` ishlatishadi, biroq ular fundamental ilmiy izlanishlarga ko`p mablag` sarf etishmaydi.Bunda ularni rag`batlantiruvchi omil - ilgari boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan umumiy bilimlarga mablag`ni iqtisod qilish. Buning natijasi o`laroq, u yoki bu davlat siyosatining mavjud emasligi tufayli jamiyat yangi fundamental ilmiy izlanishlarga juda kam resurs sarflaydi.
Davlat ommaviy mahsulot hisoblangan umumiy bilimlarni turli xil usullar bilan ta’minlashga harakat qiladi. Sog`liqni-saqlash milliy instituti va Milliy ilmiy jamg`arma kabi davlat idoralari tibbiyot, matematika, fizika, ximiya, biologiya va hatto iqtisodiyot kabi yo`nalishlarda fundamental tadqiqotlar uchun turli xil subsidiyalar ajratadi. Ba’zi kishilar davlatning kosmik dasturlarni
moliyalashtirish siyosatini ularni jamiyatda umumiy bilimlarni kuchaytirilishiga qo`shishi mumkin bo`lgan hissasi tufayli yoqlashadi (biroq ba’zi olimlar komik sayoxatlarni amalga oshirishga qaratilgan loyihalarga skeptik yondoshishgan). Olinayotgan foydani aniqlash qiyinligi hisobiga davlat tomonidan mazkur urinishlarga mustahkam qo`llab quvvatlashni aniqlash qiyin. Bundan tashqari mazkur tadbirlarga yo`naltirilgan moliyaviy mablag`larni tasdiqlab bergan Kongress a’zolari ushbu yo`nalishlarda etarlicha bilim va tajribaga ega emas, bu tadbirlarni samarali ekanligini aniqlab berishga qodir emaslar. Shunday qilib, fundamental izlanishlar ommaviy mahsulot bo`lgan bir paytda davlatni ularni kerakli hajm va yo`nalishlarda moliyalashtirishga qodir emasligiga hayron bo`lishimiz kerak emas.