Vazirligi I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

1-m i s o l. Talonlar va narxdan berilgan siylovlarning iqisodiy taxdili

Konservalangan mahsulotlar va ularga yuldosh tovarlar ishlab chiqaruvchilar ko`pincha talonlar ham chiqarishadi. Bu talonlar tovarni arzonlashtirilgan narxda siylov bilan sotilishini bildiradi. Talonlar maxsulot reklamasining bir kismi sifatida tarqatiladi, gazeta va jurnallarga yopishtirilgan holda chiqariladi yoki pochta orqali yuboriladi. Masalan, nonushtaga muljallangan butqa talonini taqaim etish uning narxi 25 tsentga past bo`lishini anglatadi. Firmalar nima sababdan shunday talonlarni chiqaradilar? Nima uchun tovar narxini osongina tushirib, shu asnoda talonlar chop etish va tarkatishdan ketadigan pulni tejab qolsa bo`lmaydimi?

Talonlar narxlarni diversifikatsiyalash vositasi sifatida xizmat qaladilar.

Tadqiqotlar ko`rsatishicha hamma iste’molchilarning faqat 20 — 30% talonlarni kesib olib, ularni saqaar va ishlatar ekanlar. Bu iste’molchilar talonlarga e’tibor bermaydiganlarga qaraganda narx o`zgarishini sezgirlik bilan qabo`l etishar ekan. Ularning narxga bokliq talabi uzgaruvchanroq, rezervlangan narxi pastroq bo`lar ekan. Demak butqa kontsentratini chiqaruvchi kompaniya talonlarni chiqara borib o`zining haridorlarini ikki guruhha bo`lishi mumkin va mazmunan narxga sezgir bo`lgan haridorlariga undan siylov berishlari mumkin ekan. Siylov berish programmalari ham shunday qaladi. Masalan, “Kodak” profammasiga kura haridor uchta uram fototasmani olishini isbotlovchi talabnomani pochta orqali yuborib 1,50 dollarga teng kompensatsiya olishi mumkin. Nima uchun bir uram fototasma narxini shundaygina 50 tsentga tushursa bo`lmaydimi? Gap shundaki, faqat narx o`zgarishiga sezgirlik bilan javob beruvchi haridorlargina narxdan siylov surovchi talabnomani yuborib uzlarini ovora qaiishlari mumkin.

Shunday yul bilan haridorlarni aniq guruhdarga ajratish mumkinmi? 1- jadvalda talonlardan foydalanuvchi va ulardan foydalanmaydigan haridorlarning narxga bogliq talablarini butun bir qator tovarlar assortimenti (turlari) bo`yicha
o`zgaruvchanligini statistik tadqaq etish natijalari keltirilgan. Bu tadqiqot talonlardan foydalanuvchilar narxga sezgirroq bo`lishlarini tasdiqaydi, mazkur tadqaqot, shuningdeq ikki guruh haridorlar talabining uzgaruvchanligi farqaanishini hamda bu farq tovarlarga tadbiqan qanday chegarada uzgarib turishini tasdiqaaydi. Uzgaruvchanlikning bu xisob-kitoblari firmalar qanday narx belgilashlari va talonlar yordamida narxdan qancha siylov berishlari kerakligini uz-o`zidan kursatib bermaydi, chunki bu xisobkitoblar firmaning ayrim tovarlariga bo`lgan talabga emas, balki bozor talabiga daxldordir. Masalan, 1-jadvalning ma’lumotlariga ko`ra tort tayyorlashga muljallangan qrishmaga talabning Uzgaruvchanligi talondan foydalanmaydigan haridor uchun — 0,21, talovdan foydalanuvchilar uchun esa — 0,43 bo`lgan. Ammo eng tanilgan sakkizta yoki unta qrishmalardan har qandayiga bozor talabining uzgaruvchanligi keltirgan har bir raqamdan anchagina (8-10 baravar) ko`p bo`ladi. Shu sababli tort tayyorlashga muljallangan korishmaning har qnday naviga bo`lgan talabning uzgaruvchanligi talonlardan foydalanuvchilar uchun — 4 ga yaqan, talonlardan foydalanmaydiganlar uchun — 2 bo`lishi mumkin. 11.2. tenglama asosida talonlardan foydalanmaydiganlar uchun narx undan foydalanuvchilar uchun belgilangan narxdan 1,5 marta yuqri bo`lishini aniklab olishimiz mumkin. Boshqacha aytsak bir korobka (kuticha) tort tayyorlashga muljallangan qrishma 1,5 dollarga sotilsa, kompaniya 50 tsentlik siylovi bor talonlarni taklif etishi mumkin bo`ladi.
1-jadval

Talonlardan foydalanuvchi va ulardan foydalanmaydigan haridorlarda narxga bog`liq talabning o`zgaruvchanligi

Tovarlar	Narxga bog`liq talabning o`zgaruvchanlik koeffitsient
	Talovdan foydalanmaydiganlarda	Talondan foidalanuvchilarda
Xojataona qgozi	-0,60	-0,66
Tula lardozlash ishi (nabivka/ otdelka)	-0,71	-0,96
Shampun	-0,84	-1,04
Ovqat tayyorlash va salatlarga mo`ljallangan yog`	-1,22	-1,32

Tushlik ovqt uchun quruq qorishma	-0,88	-1,09
Tort tayyorlash uchun qrishma	-0,21	-0,43
Mushuklar uchun konserva	-0,44	-1,13
Yangiligicha muzlatilgan ovqat	-0,60	-0,95
Jelatin	-0,97	-1,25
Spagetti uchun qayla	-1,65	-1,81
Mikser konditsioner	-0,82	-1,12
Shurvalar	-1,05	-1,22
Xotdoglar	-0,59	-0,77

3.