Vazirligi I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Narxlarni vaqtga qaarab diversifikatsiyalash va maksimal talab sharoitida narxlarning shakllanishi

Narxlarni vaqtga qarab diversifikatsiyalash narxlarni shakllantirishning muhim va keng tarkalgan strategiyasi hisoblanadi. Bu narxlarni tovar toifasiga karab diversifikatsiyalash bilan boEliqair. Bunda iste’molchilarning talab funktsiyasiga karab turli toifalarga ajratilishi turli vaqt uchun turlicha narx belgilanishiga olib keladi. Narxlarni vaqtga qarab diversifikatsiyalash mexanizmini bilish uchun elektron texnika chiqaruvchi firma videomagnitofonlar, (70-yillarda) kompakt disklar (80-yillar boshida) va eng sunggi raqamli pleyerlar kabi yangi va yuksak texnologik madsulotlarga qanday qalib narx belgilanishini ko`rib chiqamiz. 7-rasmdagi D<sub>1</sub> iste’molchilar kichik guruhining yangi tovarga bo`lgan o`zgarmas talab egri chizig`idir.

5. 
   rasm. Narxlarni vaktga qarab diversifikatsiyalashning tasviri.
   

Iste’molchilar yangi tovarni yuksak baxrlaydilar va uning narxi pasayishini kutishni xohlamaydilar. (Masalan, kompakt disqaan sifati yukori ovoz xrsil etuvchi stereokolonkalar narxini). D₂ tarkibi ancha kengroq iste’molchilar xos talab egri chizigani bildiradi. Bu iste’molchilar narx haddan oshiq yuqori bo`lsa,
tovarni sotib olishdan o`zlarini tiyadilar. Shunday paytda narx strategiyasi avvaliga tovarni yukorirok narx R, bilan iste’molchilarning birinchi, ya’ni talab egri chizoti D₁ bo`lgan guruhiga taklif etishni taqozo etadi. Keyinchalik birinchi guruh iste’molchilar tovarni harid etib bo`lgach, uning narxi R₂ gacha tushiriladi va mahsulot sotish talab egri chiziga D₂ bo`lgan tarkibi kengroq iste’molchilar guruhiga qaratiladi. Narx diversifikatsiyasining boshqa misollari ham bor. Ulardan biri kinofilm birinchi kurilganda yuqori narx belgilab, u ommaviy prokatga chiqqach narxni tushirishdan iborat. Deyarli hamma erda amaliy qo`llanadigan boshqa bir misol bor. Bu shundan iboratki, qatgiq mukovada chikkan kitobga yukori narx qo`ygan holda keyinchalik kitob yumshoq muqovada chiqarilib, narxi pastroq belgilanadi (bir yildan keyin). Kupchilik odamlar, narx pasayishi harajatlarning ancha pasayishi bilan bogliq, deb uylaydilar. Aslida bunday emas.
Kitob taxrir etilib, uning matni terib bo`lingach, qo`shimcha nusxasini chop etishning chegarali harajatlari kitob qattiq yoki yumshoq mukovada bo`ladimi, bari bir juda past, ya’ni 1 dollar atrofida bo`ladi. Yumshoq mukovali kitobning ancha past narxda sotilishi sababi uni chop etishning ancha arzon turishi emas, balki, talabi uzgarmas iste’molchilar qattiq muqovali kitoblarni harid etib bo`lganlaridadir. Qolgan iste’molchilar talabining uzgaruvchanligi esa ancha katga bo`ladi. Maksimal talab sharoitidagi narxlarning shakllanishi ularni vaqta qarab diversifikatsiyalashni bildiradi. Ayrim tovar va xizmatlarga talab ma’lum vahgda uz chuqaisiga chiqadi: yul va tonellar uchun bu mashinalarning tiqaiinch vaqi, elektroenergiyaga yozning oqapom payti, changi uchish va dam olish joylari uchun dam olish kunlari hisoblanadi. Shunday ish avjiga chiqaan paytlarda ishlab chiqarish kuvvatlari cheklanganligidan chegarali harajatlar ham yuqori bo`ladi. Demaq narxlar ham ish avjiga chiqanda yuqori bo`ladi.
Bu 8-rasmda kursatilgan bo`lib, bu erda D₁ ish avjiga chiqan paytdagi talab efi chizigi, D₂ boshqa vaqdagi talab efi chizigini bildiradi. Firma har bir davrda chegarali harajatlarga teng chegarali daromadni belgilab kuyadi, bu bilan u ish avjiga chiqanda yuqori narx R₂ boshqa vahgda past narx R₂ni belgilaydi, bunga mos ravishda ishlab chiqarish hajmi Q₁ va Q₂ ga erishiladi. Bu bilan firma foydani
davrlarga bir xil narx belgilaganga qaraganda ko`proq oladi. Bunday shchish yanada samaraliroq, chunki narx chegarali harajatlarga yaqn bo`lganidan ishlab chiqaruvchi va iste’molchining yutugi ancha ko`p bo`ladi.

5.