Вазирлиги Бухоро Давлат Университети

Изоҳ талаб сўзлар
I Ландтаг Австрия - Венгрия парламентининг қуйи палатаси 
2. Рейхстаг - Австрия-Венгрия парламентининг юкори палатаси 
3.Республика - (лотинча) умум иш.
4
. 
Помешчик-(немисча)ер эгаси. 

---

223 
5. Гвардия-(лотинча) ҳарбий бўлинма 
6. Парламент -(французча) гапирмоқ. 
7. Ультиматум- (лотинча) талабнома. 
8. Монархия- (грекча) яккаҳукмрон.
9 Габсбург - Австрия-Венгрияда ҳукмронлик қилган сулола 
10. Сейм - Польша парламенти. 
11.
Абсолютизм - (лотинча) мутлоқ. 
12.Репрессия - (грекча) қирғин, қатағон. 
 
Адабиётлар 
1.Авербух Р.А. Царская интервенция в боьбе с Венгерскойреволюцией, 
М. 1987г. 
2.Всемирная история. В 28, 30 томах. Минск, 1999г. 
3.Ефимов Р, Методическое пособие по новой истории (1640-1870). М. 1984г. 
4.Кан С.Б. Революция 1848г. В Австрии и Германии. 2 изд. М. 1989г.
5.Революции 1848-1849 гг. Подредак, Ф. В.Потѐмкина и А.И. Молока. 2 изд. М. 
1987г.
6.Федоров А.В.Отношение передовых людей России к Венгерской Революции 
1848-1849годов, М. 1983г. 
7.Удальцов И.И. Очерки по истории нациально- политической борьбы в 
Чехии в 1848г. 2 изд. М. 1988г. 

---

224 
Иккинчи империя даврида Франция (1852 - 1870) 
Режа:
1. Франциянинг иккинчи империя давридаги ижтимоий-сиѐсийахволи. 
2.
Бонапартизмнинг ҳукмронлиги ва Франциянинг Европа 
қитъасида гегемон давлатта айланиши. 
3.
Францияда либерал - оппозицион ҳаракатнинг юксалиши,
инқилобий кризиснинг етилиши. 
4.
Иккинчи империянинг Франция тарихида тутган ўрни ва тарихий 
аҳамияти. 
Иккинчи империянинг эълон қилиниши Францияда йирик 
буржуазиянинг энг реакцион ва агрессив қатламларининг алоҳида ҳукмронлик 
шакли - бонопартизмнинг диктатураси барпо қилинганидан дарак 
берарди. Савдо-саноат буржуазиясининг кенг қатламлари ҳукумат 
сиѐсатига таъсир қилишдан четлаштирилди. Меҳнаткаш омма бутунлай 
ҳуқуқсиз қилиб қўйилди. 
1851 йил 2 декабрда бўлиб ўтган давлат тўнтариши 1848 йил инқилоби 
туфайли тўла қўлга киритилган деярли барча буржуа - демократик ютуқларни 
йўққа чиқарди. Ишчилар иттифоқлари ва кооперативлар тарқатиб 
юборилди, республикачилар партияси тор-мор қилинди, демократик 
матбуот бўғиб қўйилди. Барча реакцион ҳукуматларнинг содиқ иттифоқчиси 
бўлиб келган католик руҳонийлар янада катта сиѐсий таъсир кўрсатиш 
имкониятига эга бўлди. Парламент муассасалари сақланиб қолинди, аммо ҳар 
икки палатанинг: Қонун чиқарувчи корпуснинг ва Сенатнинг ҳақ-хуқуқари 
ҳаддан ташқари чеклаб қўйилди. Улар ўз мажлислари ҳақида расмий 
хисоботларни эълон қилолмас ҳатто ўз вакилларини сайлаб олиш ҳуқуқидан 
маҳрум этилганди. 21 ѐшдан кам бўлмаган эркаклар учун берилган сайлов 
ҳуқуқи бонапартизм режимининг социал базасини кенгайтириш мақсадида 
сақлаб қолинди. 

---

225 
Наполеон III ҳукумати йирик буржуазияга ва деҳқонларнинг бой 
қатламларига 
суяниб, 
меҳнаткашлар 
оммасига 
демогогларча 
тилѐғламалик қилди. Иккинчи империя ҳукмронлик қилган ўн саккиз йил 
Франция саноатининг тез суръатлар билан ўсиш даври ва бонапартизм 
режимидан ишчиларни эксплуатация қилишни кучайтириш, ўз
 
фойдаларини олиш учун кенг фойдаланган йирик буржуазиянинг 
мисли кўрилмаган бойиш даври бўлди. Чўян ишлаб чиқариш уч баравар, 
темир ишлаб чиқариш З,5 баравар, пўлат ишлаб чиқариш эса 8 баравар 
кўпайди. 
Ўзининг ўсиш суръати жиҳатидан оғир саноат енгил саноатдан 
олдинда борди. Франция саноат ишлаб чиқаришининг умумий ҳажмидаги 
салмоғи бўйича оғир саноат енгил саноатдан ҳали орқада бормоқда эди. 
Саноатда, темир йўл қурилишида ва савдода йириклашув жараѐни анча 
тезлашди. Худди шу даврда Парижда йирик универсал магазинлар ишга 
туширилди. Молия ва судхўрлик капитали ривожланиши саноат
капиталининг ўсишига нисбатан тезроқ борди. Француз банкларининг 
айланма капиталлари 5 баравардан зиѐдроқ кўпайди, 1852 йилда доимий 
айланмага эга бўлган кредит бош бўлинмаси тузилди. Унинг акцияси 
500 франкдан қилиб чиқарилди. Тез орада унинг нархи 2100 франккача
кўтарилди. 1861 йилда Париж биржасида умумий суммаси 11
миллиардни ташкил этган 118 та турли қимматли қоғозлар, 1869
йилда эса 33 миллиард франк миқдорида 307 та кимматли қоғозлар
муомалага киритилди. 1868 йилга келиб, 14 давлат ҳукумати француз 
банкирларидан қарз олиш имқониятига эга бўлдилар. 
Капиталистик тараққиѐтнинг таъсири остида Парижнинг ва бошқа 
француз шаҳарларининг қиѐфаси анча ўзгарди. 50-60 йилларда Париж 
қайта қурилди. Бу қайта қуришлар бир ҳовуч йирик савдогарларга ва 
бонапартчи амалдорларга ер участкаларини олиб сотиш ва қурилиш 
материаллари етказиб бериш ҳисобига бойиш имкониятини берди. 

---

226 
Йирик б уржуазиянинг бойиши билан бирга меҳнаткашлар 
оммаси қашшоқлашиб борди. 1858 йилда Францияда З миллионга яқин 
қашшоқ ва 6 миллионга яқин яшаш минумимига эга бўлган кишилар бор 
эди. Иш хаққи жуда оз бўлиб, нон ва бошқа озиқ-овқат махсулотлари 
нархининг, турар жойга тўланадиган тўловларнинг доимий ўсиб бориши 
халқнинг янада қашшоқлашувига сабаб бўлаѐтган эди. Иш куни 13-16
соатгача етиб борди. Хотин-қизлар ва болалар айниқса қаттиқ эксплуатация
қилинарди. 1867 йилда Париждаги хотин-қиз ишчиларнинг иш хаққи 
эркак ишчилар иш хаққининг фақат 55 фоизини ташкил этарди. ўсмирлар 
иш хаққи эса катта ѐшдаги ишчилар маошининг фақат 12 фоизига тўғри 
келарди. 
Ишчиларни 
шафқатсизлик 
билан 
эксплуатация 
қилиш 
натижасида улар орасида сил касаллиги, умуртқанинг қийшайиши, 
безгак ва бошқа оғир касалликлар кенг тарқалди. Эрта вафот этиш, тез 
қариш ҳоллари кучайди. Майда ишлаб чиқаришнинг яшовчанлигига 
қарамай, Францияда пролетариат билан буржуазия ўртасида зиддият ҳар 
қачонгидан ҳам кескинроқ тус олди. 
Майда буржуазиянинг илғор қатлами ва у билан боғлик бўлган илғор 
ғояли кишилар империяга нисбатан оппозицияда бўлиб, республикачиларни 
қўллаб-қувватлаганлиги табиий бир , ҳолдир. Бироқ уларнинг асосий 
таянчи ишчилар эди. 50-йилларнинг бошларида иккинчи империя ахволи 
мустаҳкам эди. 1847-1848 йиллардан кейин бошланган иқтисодий юксалиш 
ишчилар синфи сиѐсий фаоллигининг вақтинча пасайишига олиб келди, 
чунки унинг энг инқилобий элементлари 1851 йил давлат тўнтаришидан 
кейин қамоққа олинган, сургун қилинган ва мамлакатдан ҳайдалган эди. 
Иккинчи империя ҳукумати ҳаммадан ҳам кўпроқ ишчилар синфи 
фаоллигининг 
ўсишидан 
қўрқарди. 
Ҳукумат 
мустақил 
ишчи 
ташкилотларини тақиқлаб, катта имтиѐзларни фақат ўзаро ѐрдам 
жамиятларига берди, лекин шунда ҳам бу жамият олдида иш 
ташлашларда (норозилик намойишлари) иштирок этишдан воз кечиш ва ўз 
сафига фахрий аъзо" сифатида махаллий рухонийларни ѐки шаҳар мэрини 

---

227 
қабул қилиш шартларини қуйди. Наполеон III ҳоқимият теппасига: 
"Империя - тинчлик демакдир!" деган шиор билан чиққан бўлсада, 
ҳукуматнинг ташқи сиѐсатида бу шиорнинг акси яққол сезилди. Иккинчи 
империя жуда кўплаб урушлар олиб борди. Бу урушлар янги бозорлар 
учун интилаѐтган банкирлар ва йирик саноатчилар манфаатларини кўзлаб 
олиб борилди. Босқинчилик юришларидан бонапартчи ҳарбийлар ҳам 
манфаатдор эди. Улар заиф ва қолоқ мамлақатлар устидан енгил 
ғалабага эришиб, юкори лавозимга кўтарилиши ва ушбу мамлакатларни 
талаш пайида эдилар. Наполеон III ҳукумати босқинчилик сиѐсатлари 
билан бир қаторда мамлакат ичида ўз ҳукмронлигини мустаҳкамлашни ҳам 
мақсад қилиб қўйган эди. 
1853-1856 йиллардаги Крим уруши оқибатлари иккинчи империянинг 
мамлакат ичкарисидаги, шунингдек, халқаро миқѐсидаги ахволини 
мустаҳкамлади. 1856 йил Париж битимидан кейин Наполеон III 
Европадаги энг қудратли подшо бўлиб қолгандай туюлди, Европа 
қитъасида гегемонлик Франция қўлига ўтди. 1857 йилда Францияда 
кескин иқтисодий кризис бошланиб кетди. Бу кризис Европадаги бошқа 
мамлакатларга, шунингдек АҚШга ҳам ѐйилди. Бу кризис саноатнинг 
кўпгина тармоқларини ҳам қамраб олди, темир йўл қурилишлари 3,5 
баравардан зиѐдроқ қисқартирилди. Натижада кризис жамоатчилик 
норозилигини кучайтирди ва фақат ишчилар орасида эмас, балки 
буржуазиянинг айрим қатламлари орасида ҳам норозилик туғдирди. Қонун 
чиқарувчи корпусга бўлиб ўтган сайловларда бонапартчилар тўнтаришдан 
сўнг биринчи марта бешта кам овоз олишга мажбур бўлдилар. Ҳукумат бу 
ҳаракатдан француз республикачиларга қарши репрессиялар бошлаш учун 
фойдаланди. Ҳолбуки Франция республикачиларининг бу ишда мутлақо 
алоқаси йуқ эди. Ўзларининг демократик қарашлари билан маълум бўлган 
юзлаб кишилар қамоққа олинди ва шу вақтда эълон қилинган "жамоат 
хавфсизлиги хақида" ги қонун асосида мустамлакаларга сургун қилинди. 
Англияда ишлаб чиқарилган бомба билан қуролланган Орснинг суиқасди 

---

228 
Англия билан Франция ўртасидаги муносабатларнинг кескин суръатда 
ѐмонлашувига олиб келди. Бу эса Франция билан Россиянинг бир-бирига 
яқинлашувини енгиллаштирди. 1859 йил З мартда яширин равишда 
Франция-Россия битими имзоланди. Бу битимга мувофиқ, Франция 
ҳукумати чор Россияси ҳукуматининг ўзи учун жуда ноқулай бўлган 1856 
йиддаги Париж трактати шартларидан озод бўлишига қаратилган 
интилишларини қўллаб-қуватлаш мажбуриятини олди. Ҳукумат, ўз 
навбатида, Франция Австрияга қарши урушга тайѐрланаѐтганда бутунлай 
бетараф туришга ваъда берган эди. 
1859 йилда Франция Сардиния қироллиги билан иттифоқ тузиб, 
Австрияга қарши уруш олиб борди. Наполеон III бу урушни бошлаб, бутун 
юқори Италия, австрияликлар ҳукмронлигидан озод қилингунча урушни 
тўхтатмаслик мажбуриятини олди. Икки хал қилувчи жангда - Маджент 
ѐнидаги (4 июн) ва Сальферика ѐнидаги (24 июн) жангларида 
австралияликлар тор-мор қилинди. Шундан кейин Наполеон III 
бирданига ҳарбий ҳаракатларни тўхтатди ва Австрия императори билан 
шошилинч битим тузди. 
Наполеон III нинг итальян халқига нисбатан бундай хиѐнаткорона қадам 
қўйишга, Франция йирик буржуазиясининг Ўрта денгизда бирлашган 
Италиядек янги давлатнинг дунѐдга келишига йўл қўймасликка уриниши, 
шунингдек, Пруссия билан бошқа давлатларнинг Австрия томонидан 
уруш 
қилишидан 
қўрқиши 
сабаб 
бўлди. 
Италиядаги 
халқ 
қўзғолонлари француз ҳукуматининг режаларини бузиб юборди. У 
Италияда ўзига қарам бўлган икки давлатни ташкил қилиб, ажратиб 
олмоқчи бўлди. Бу давлатларнинг бири шахзода Наполеон учун, иккинчиси 
князь Арат учун мўлжалланган эди. 
Сулҳ 
шартномаси 
шартларига 
кўра 
Ломбардия 
Австрия 
I 
ҳукмронлигидан озод қилинди, аммо Венеция Австрия қўлида қолди. 
Савойя ва Ницца Францияга (1860) қўшиб олинди. Иккинчи империя
даврида Франция Европадаги урушлар билан бир қаторда, янги 

---

229 
мустамлакалар орттириш мақсадида Африка ва Осиѐда ҳам бир неча 
урушлар олиб борди. 1857 йилда француз мустамлакачилари
қаттиқ босқинчилик уруши олиб бориб, Жазоирнинг жанубида 
жойлашган Намибияни тамомила забт этди. 50-йилларнинг ўрталарида
француз сармоясининг Хитойга кириб бориши кучайди. Бундан мақсад 
Хитойни асоратга солиш эди. 1854 йил француз эскадрильяси Хитой
инқилобчилари (тайпинлар) қўлида бўлган Шанхайни бомбардимон
қилди. 1857 йилда бирлашган инглиз француз ҳарбийлари
Каттонни бомбардимон қилиб, шаҳарни эғаллади. Хитой ҳукумати 
1859йил июнида Англия ва Франция ҳукуматлари мажбур этган ва тенг 
хуқуқли бўлмаган янги шартномага қўл қуйишга мажбур бўлди. Бироқ 
Лондон ва Париж бу билан қаноатланмади.Хитойни янада қўпрок ѐн 
беришга мажбур қилиш учун янги ҳарбий можаро чиқарилди. 1860 йилда 
ҳарбий ҳаракатлар янгидан бошланиб кетди. Инглиз-француз қўшинлари 
Пекин остоналарида Хитой қўшинларини тор-мор келтирди. Хитой 
пойтахтини босиб олиб, уни талади. Хитой императорининг ѐзги саройи 
вахшийларча таланди, ѐндирилди. Француз мустамлакачилари Хитойдан 
10 миллион франкли турли-туман қимматбаҳо буюмларни олиб чиқиб 
кетдилар. 1860 йил октябр ойида тузилган Пекин шартномасига мувофиқ чет 
элликларнинг Хитойдаги хуқуқи кенгайтирилди. Француз қўшинлари Ҳинду-
Хитойдан 50-йилларнинг охири 60-йилларнинг бошларида Сайгон шахрини 
Кохинхиннинг бир қисмини босиб олди ва Камбоджа устидан протекторат 
ўрнатди. 
60-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб, Франциянинт ташқи сиѐсатидаги 
режалари бирин-кетин барбод бўла бошлади. Империянинг етилиб келаѐттан
ички кризиси унинг ташқи сиѐсат сохасидаги муваффақиятсизликлари
билан янада оғирлашди. 1862 йилда Наполеон III ҳукумати янги 
мустамлакачилик найрангини бошлади. Франция, Англия ва Испания билан 
биргаликда 
республикачи 
ҳукуматга 
қарши 
қўзғолон
кўтарган 
реакционерлар ва клерикалларни қўллаб-қувватлаш учун Мексикага

---

230 
қўшин юборди. Мексикага экспедиция француз банкирларининг
талаби билан уюштирилган эди. Бой, табиий ресурсларга эга
болган Мексикани Франциянинг мустамлакасига айлантиришни орзу қилган 
кўпгина француз саноатчилари ҳам бу экспедицияни қўллаб-қувватладилар. 
1863 йилда маршал Базен қўмондонлигидаги француз қўшинлари 
Мексика пойтахтини эгаллади ва республика тузумини ағдариб ташлади,
Мексика тахтига Наполеон III папа Пий IX хомийлиги остида
герцог Максимилианни ўтказди. 
Шу даврга келиб инглиз-француз муносабатлари кескин ѐмонлашди. Бунга 
Наполеон III нинг Европадаги босқинчилик режалари, шунингдек, 
французларнинг Хинди-Хитойга кириб бориши ва Миср устидан француз 
назоратини ўрнатишга қаратилган уринишлари сабаб бўлди. 1869 йилда 
француз муҳандиси Лессепс лойихаси асосида қазилган ва биринчи вақтда 
француз капиталистлари қўлида бўлган Сувайш канали очилди. Бу нарса 
Англияда катта норозилик туғдирди. 
Наполеон 
III нинг Россияга қаратилган сиѐсати рус-француз 
муносабатларининг ѐмонлашувига олиб келди. Иккинчи империя ҳукумати 
1856 йилдаги Париж битими қонун-қоидаларини қаттиқ қўллаб-қувватлади, 
Туркия ва Руминияни Россияга қарши ғиж-ғижлади. Польшадаги 1863 йил 
қўзғолонини Россияга қарши қаратишга уринди. 
Франциянинг Италия билан муносабатлари ҳам унга қўл келмади. Римда 
1849 йилдан бошлаб француз ҳарбий гарнизони қолдирилган эди. У папанинг 
дунѐвий ҳокимиятини қўриқлаб, Италияни бирлаштиришга тўсқинлик қилиб 
келарди. 1864 йил сентябрда конвенция тузилиб, унга мувофиқ қирол Виктор 
Эммануил Римдаги папа ҳокимиятини ташқаридан бўладиган ҳар қандай 
ҳужумлардан ҳимоя қилиш мажбуриятини ўз зиммасига олди. Наполеон III 
га келганда, у икки йиллик муддат ичида француз қўшинларини Римдан олиб 
чиқиб кетиши керак эди. 1866 йилнинг охирида Франция ҳарбий гарнизони 
Римдан олиб чиқиб кетилди. 1867 йилда Римга Гарибальди отрядининг 
йўлини тўсиш учун Италияга яна француз қўшинлари юборилди. 1867 йил 

---

231 
ноябрида Ментана ѐнидаги жангда гарибальдичилар отрядлари француз 
қўшинлари корпуси ва папа пиѐда аскарлари томонидан тор-мор қилинди. 
Иккинчи 
Рим 
экспедицияси 
Италия 
билан 
Франция 
ўртасидаги 
муносабатларни кескин суръатда ѐмонлаштириб қуйди ва Франциянинг 
Италияда жандармлик ролини ўйнаганлиги француз жамияти прогрессив 
қатламларини қаттиқ ғазаблантирди. Франциянинг йирик буржуазияси ва 
Наполеон III ҳукумати темир рудасига бой бўлган Люксембург улуғ 
герцоглигини босиб олишга, Рейн дарѐсининг сўл қирғоғида жойлашган 
ерларни Францияга қўшишга интилди, Бельгияни ҳам қўшиб олиш нияти 
пайдо бўлди. Бу агрессив режаларга Франциянинг кучайиб кетишидан қўрққан 
Пруссия ҳам, Англия ҳам қаттиқ қаршилик кўрсатдилар. Тўғри 1865 йилда 
Бисмарк Наполеон IIIга, агар Франция ўша вақтда Пруссия билан Австрия 
ўртасида бўладиган урушда бетараф турса, бунинг эвазига территория бериш 
ваъдасига ишониб, 1866 йилдаги Австрия-Пруссия урушида Франция бетараф 
турди. Франция ҳукумати уруш томом бўлганидан кейин ваъда қилинган 
территорияни талаб қилганида, Бисмарк бу талабни рад этди.Натижада 
Франция билан Пруссия ўртасидаги муносабатлар кескинлашди. 
1867 йилда, Наполеон III Залуцбургда Франц-Иосиф билан 
учрашганидан кейин, Пруссияга қарши Франция билан Австриянинг 
яқинлашаѐтганлиги 
намоѐн 
бўлди. 
1869 
йили 
Германияни 
бирлаштиришни тугаллашга интилаѐтган Пруссияга қарши Австрия-
Франция-Италия иттифоқи режаси амалга оширилиши кўзда тутилди. Уч 
давлат иттифоқидан иборат б ундай режа амалга ошмади. Франция 
дипломатиясининг Пруссия билан Бовария ўртасидаги зиддиятдан 
фойдаланиш ва шимолий Германия иттифоқига қарама-қарши ўлароқ 
Франция протекторати остида жанубий Германия иттифоқини тузишга 
қаратилган уриниш ҳам мувоффақиятсиз чиқди. 
Француз буржуазияси Пруссиянинг Германияни бирлаштиришдаги 
мувоффақиятларидан хавотирланиб, кузатиб борди ва Наполеон III 
ҳукуматининг Германиянинг милитаризациялашган Франциянинг 

---

232 
хавфли ғанимига айланишига қарши фаол кураш олиб бормаѐтгани 
учун Англияни койиди. 
Ишчиларнинг бонапартизм 
режасига 
қарши 
кураши тобора 
фаоллашиб борди. 1867 йил ноябрида Париж Интернационал аъзолари 
бошчилигидаги бир гуруҳ ишчилар Римдаги папа ҳокимиятини ҳимоя 
қилиш учун Италияга француз қўшинларининг юборилишига қарши 
норозилик намойишини ўтказдилар. Интернационалнинг Париж 
федерациялари устидан 1868 йилнинг март ва май ойларида икки марта суд 
процесси 
ўтказилиши 
Францияда 
интернационал 
секцияларнинг 
фаолиятини тўхтатиш у ѐқда турсин, балки, аксинча уларнинг француз 
ишчилари орасидаги обрўйини янада кўтариб юборди. Кўзга кўринган 
социалист, муқовачи, ишчи Варленнинг ана шу жараѐнларнинг 
иккинчисида сўзлаган нутқи кучли таъсир кўрсатди. 60-йилларнинг 
охирига келиб Интернационалнинг Париж ташкилоти раҳбарлигига 
прудончилар ўрнига жамоавий социалистлар (уларни одатда сўл 
прудончилар деб атайдилар) -Варлен, Франклинь, Авриаль ва бошқалар 
келди. 
Наполеон III ҳукумати 1868 йил июнида ишчиларни фаол сиѐсий 
курашдан чалғитиш учун оммавий йиғилишлар ўтказишга рухсат берди. 
Аммо унда сиѐсий масалалар мухокама қилинмаслиги шарт қилиб қуйилди. 
Бундай чеклашларга қарамай, оммавий ишчилар қўплаб қатнашчиларни 
жалб , қилди. Нотиқлар орасида Варлен, Ранве, Бриан, Флураис ва кўпгина 
инқилобчилар, коллективчи социалистлар, Интернационал аъзолари 
бор эди. Улар буржуа иқтисодчиларининг капиталистик тузумни ҳимоя 
қилиб кўрсатилган далилларини муваффақият билан рад этар эдилар. Бундан 
безовталанган ҳукумат синфий - пролетар озодлиги рухида сўзлаган 
нутқларни полиция ва суд жазосига тортди. Уларнинг кўплари қамоққа 
олинди, жарима солинди ва турмаларга ташланди.
Франция ишчилари орасида инқилобий - социалистик ғояларни 
ташвиқот қилишда 1869 йил декабридан чиқа бошлаган "Марсельза" 

---

233 
газетаси катта рол ўйнади. Бу газета сахифаларида иш ташлашлар ҳақида 
муфассал ахборотлар бериб борилди ва ижтимоий сиѐсий масалалар 
юзасидан, бўлажак инқилоб вазифалари ва ўша вақтдаѐқ Коммуна деб ном 
олган бўлажак инқилобий ҳукумат характери хақида назарий мақолалар 
босилди. Ишлаб чиқаришнинг анча қисқаришига ва ишчилар ахволининг 
ѐмонлашувига олиб келган 1866-1867 'йиллардаги иқтисодий кризис 
пролетариат орасида инқилобий кайфиятнинг кучайиб кетишига сабаб 
бўлди. 1867 йилда Аменьда, Марсельда ва Рубэда бўлиб ўтган стачкалар, 
1869 ва 1870 йилларда Луара тошкўмир ҳавзасида, ҳамда Крезо тўп заводида 
бўлиб ўтган стачкалар ҳукуматга қарши жанговар характерга эга бўлди. Бу 
стачкалар қўшинлар билан шафқатсизларча бостирилди. 
Стачкалар-ишчи 
ташкилотлари, 
касаба 
уюшмалари, 
матлубот 
кооперациялари ўзаро ѐрдам кассаларини янгидан тузишга ва эскиларини 
мустахкамлашга олиб келди. Ҳукумат ишчиларни сиѐсий курашлардан четга 
тортишга интилиб, 1868 йилда мавжуд касаба союзларини қонунлаштирди. 
Бироқ бу ѐн бериш ҳукумат кутганидек натижа бермади. 1869 йил Париж 
касаба союзлари "ишчилар жамиятларининг федерал бюроси"га 
бирлашди. У 50-60 ташкилотни бирлаштирди ва Интернационал секциялари 
билан мустаҳкам алоқада бўлди.
Францияда либерал-оппозицион ҳаракатнинг юксалиши инқилобий 
кризиснинг етилиб келаѐтганини кўрсатувчи аломатлардан бири эди. Буржуа 
либераллари ишчилар синфининг инқилобий ҳаракатидан қўрқардилар, лекин 
шу билан бирга улар бонапартизм режимидан норози эдилар. 
Наполеон III ҳукуматининг бундай шароитдаги янги ѐн беришлари - 
мажлис ва матбуот эркинлиги соҳасидаги айрим чеклашларнинг бекор 
қилиниши, Қонун чиқарувчи корпус ва сенат ҳуқуқларининг кенгайишида 
буржуа интеллегенциясининг прогрессив доиралари катта рол ўйнади. 1868 
йилда кекса инқилобчи Делеклюзнинг суд жараѐнида сўзлаган нутқи кучли 
таъсир кўрсатди. Делеклюз бошқа бир нечта демократик арбоблар билан 
биргаликда Воден қабри устидаги намойишларга қатнашганлиги, ўнта 

---

234 
ҳайкал ўрнатиш учун пул йиғишни
ташкил этганлиги учун суд жавобгарлигига 
тортилган эди. Гамбетта ҳимоячи сифатида нутқ, сўзлаб, ўз сўзини 
бонапартчилар тўдасига қарши ғазабли айбномага айлантириб юборди. 
Талантли публицист Рошфернинг 1868 йилда ташкил қилган хафталик 
"Фонарь" памфлети катта донг чиқарди. У Наполеон III ва бонапартизм 
режимининг бошқа арбобларини заҳархандалик билан ѐзилган ўткир 
маколалари ва фельетонлари орқали фош қилиб турди ва улар устидан кулди. 
"Фонарь" ҳукумат томонидан тақиқлаб қўйилганидан кейин, Рошфер уни 
Бельгияда нашр эта бошлади. У ердан журнал яширин равишда Францияга 
келтириб турилди. 1869 йилда Қонун чиқарувчи корпусга ўтказилган 
сайловларда оппозиция ажойиб ғалабага эришди. 7,8 миллионга эга умумий 
овознинг 3,3 миллионтасини оппозиция олди. Янги сайланган депутатлар 
орасида Рошфер ва Гамбетта ҳам бор эдилар. Гамбетта ўзининг Париж ишчилари 
томонидан қўллаб-қувватлаганини хис қилиб радикал сиѐсий дастурни майдонга 
ташлади. Унда черковни давлатдан ажратиш, доимий армияни бекор қилиш, 
полиция зўравонлигини тугатишдан иборат бандлар бор эди. Бироқ Гамбетта бу 
дастурни тинч йўл билан амалга ошириш керак деб ҳисоблади ва империяга 
қарши курашнинг инқилобий йўлига қарши чиқди. Сайловлар натижасидан 
қўрқиб кетган ҳукумат оппозицион ҳаракатининг кучайиб кетишини тўхтатиш 
учун яна бир марта уриниб кўрди. 1870 йил 2 январда принципсиз, 
республикачилардан булмиш Эмиль Оливье бошчилигида янги кабинет 
тузилди. Бирок "либерал" кабинет деб аталган бу кабинет ҳам император 
режимининг ҳаѐтига хавф солаѐтган ижтимоий норозиликни тўхтатишга ожиз 
эди. 1870 йил январ ойининг бошларида ѐш республикачи журналист Виктор 
Нуар шаҳзода Пеьп Бонапарт томонидан вахшийларча ўлдирилди. Виктор 
Нуарнинг дафн этиш маросими ҳукуматга қарши қаратилган жуда катта 
намойишга айланиб кетди. Иш ҳатто қуролли кўзғолонгача бориб етай деб 
қолди. 1870 йил февралида, ундан кейин эса май ойида Парижнинг ишчи 
бўлимларида инқилобий кўтарилишлар бўлиб турди, баррикадалар қурилди 
ва полиция билан тўқнашувлар юз берди. 

---

235