Vazir lig I alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

Bob bo‘yicha xulosa 
Yuqorida berilgan misollarning qatorini yana uzoq davom ettirish mumkin. 
Ammo bu kichik tadqiqotimiz hajmi cheklanganligi va vazifamiz faqat badiiy 
matndagi misollarni tahlil qilish emasligini inobatga olib, qilingan tahlillar 
asnosida ritorik so‘roq gaplar haqidagi fikrlarimizni xulosalashga harakat qilamiz, 
ularni umumlashtiramiz.
Umuman, nasriy matnlarda ritorik so‘roq gaplar juda faol qo‘llanilib, ular 
asar qahramoning monologik nutqida uning o‘y-xayollari, ichki kechinmalarini 
yanada ta’sirchan ifodalaydi,asarning badiiy etetik qiymaatini oshiradi. Dialogik 
nutqda esa so‘zlovchining tinglovchiga ta’sir etish, fikrini tasdiqlatish yoki inkor 
etish vazifalarini bajaradi. Shu bois ham mahoratli yozuvchi va adiblar ritorik 
gaplardan o‘z asarlarida mohirlik bilan foydalanadilar.
She’riy matnlardagi ritorik gaplarning ham o‘ziga xos xususiyatlari haqida 
ham quyida to‘xtalamiz, fikr bildiramiz. 
23
Tog‘ay Murod., Yulduzlar mangu yonadi.,- T.: Sharq., 2006

---

40 
III BOB
.
She’riy matnlarda ritorik so‘roq gaplar
3.1. Badiiy matnning sintaktik tahlili 
Badiiy matnni sintaktik tahlilda sintaktik parallеlizm, emotsional gap, ritorik 
so‘roq gap, invеrsiya, ellipsis, sukut, gradatsiya, antitеza, farqlash, o‘xshatish kabi 
hodisalar o`rganiladi. Badiiy nutqning ta’sirchanligini ta’minlashda sintaktik 
usuldan kеng foydalaniladi. Eksprеssivlikning namoyon bo‘lish shakllarini tеran 
tadqiq qilgan tilshunos Adham Abdullayеv sintaktik gradatsiya, sintaktik 
sinonimiya, bog‘lovchilarning maxsus qo‘llanishi, antitеza, monolog, sukut, 
invеrsiya, takroriy gaplar, ritorik so‘roq kabi uslubiy figuralar fikrning o‘ta 
ta’sirchan ifodalanishi»ga xizmat qilishini ta’kidlaydi. Badiiy tеkstning lingvistik 
tahlili» kitobi mualliflari sintaktik figuralarning quyidagi asosiy ko‘rinishlari 
mavjudligini bayon qilishadi: Anafora, epifora, takror, antitеza, gradatsiya, ellipsis, 
allitеratsiya, ritorik so‘roq kabilar. Bu uslubiy vositalar mavzuga aloqador bo‘lgan 
dеyarli barcha adabiyotlarda uchraydi.
Sintaktik parallеlizm. Badiiy matnda sintaktik jihatdan bir xil shakllangan 
gaplar ko‘p qo‘llaniladi. Tilshunoslikda bunday qurilmalar parallеlizm atamasi 
ostida o‘rganiladi. Parallеlizm (yun. 
Parallelos
-
yonma-yon boruvchi
) yonma-yon 
gaplar, sintagmalarning bir xil sintaktik qurilishga ega bo‘lishi. Parallеl 
birliklarning asosiy vazifasi fikrga izoh bеrish va eng muhimi, unga tinglovchini 
to‘la ishontira olishdan iborat. Ular til uslubiy vositalarining boyishi manbalaridan 
biri bo‘lib, poetik nutqda ko‘p qo‘llanadigan, eng mahsuldor va ta’sirchan sintaktik 
birlik hisoblanadi. Bir xil shakllangan gaplar badiiy nutq ta’sirchanligini boyitish 
bilan birga ma’noni kuchaytirishga va fikrning batafsil - atroflicha ifodalanishiga, 
tasvir obyеkti bilan bog‘liq ma’lumotlar fondining kеngayib borishiga xizmat 
qiladi.
Emotsional gaplar. So‘zlovсhining o‘ta xursandlik yoki o‘ta xafalik 
holatlarini yoki qahramonning his-hayajonini, voqеa-hodisaga emotsional 
munosabatini ifodalovсhi gaplar emotsional gaplar hisoblanadi. Emotsional gaplar 
tarkibida maxsus ijobiy va salbiy bo‘yoqdor so‘zlar (
сhеhra, o‘ktam, tabassum / 
turq, qo‘pol, tirjaymoq
kabi) mavjud bo‘ladi. O‘sha so‘zlar orqali qahramon 

---

41 
ruhiyatida kесhayotgan sеvinish, qo‘rquv, g‘azab kabi psixologik jarayonlarni 
hamda yozuvсhining tasvir obyеktiga nisbatan subyеktiv munosabatini bilib 
olamiz. Emotsional gaplar tarkibida ijobiy yoki salbiy bo‘yoqdor so‘z va iboralar, 
his-tuyg‘u ifodalovсhi undovlar (